این کتاب حاصل تجربه طولانی نویسنده در تدریس و پژوهش علوم محیطی است و راهنمایی ساده و کامل برای طراحی تحقیق در رشته‌های تحصیلی منابع طبیعی، محیط زیست و کشاورزی محسوب می‌شود.

کلیاتی درباره روش تحقیق، اصول انتخاب موضوع پژوهش، اصول تدوین پرسش و فرضیه، ابزار و روش‌هایی جمع‌آوری داده، اصول انتخاب روش های تجزیه و تحلیل داده، روش تدوین گزارش پژوهش، اصول تهیه و تدوین طرح تحقیق و اصول اخلاق پژوهش و راهکارهای ارتقا آن عناوین فصول هشتگانه این کتاب را تشکیل می‌دهد.

این کتاب متنی مفید برای دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی رشته‌های مرتبط و پژوهشگران حوزه علوم محیطی است و می‌تواند راهگشای آن‌ها برای تدوین پایان‌نامه، مقاله و طرح‌های تحقیقاتی باشد.

فصل اول- كليات و مفاهیم روش تحقیق

1-1- مقدمه......... 21

1-2- تعریف مفاهیم روش تحقیق ...........22

1-2-1- روش‌های شناخت ............... 22

1-2-2- علم .............. 23

1-2-3- فلسفه و علم ............. 25

1-2-4- استدلال و انواع آن .......... 27

1-2-4-1- استدلال قیاسی ........... 27

1-2-4-2- استدلال استقرایی .......... 27

1-2-5- روش علمی ............ 29

1-2-6- تمثیل ................ 30

1-2-7- نظریه .......... 30

1-2-8- قانون علمی .......... 32

1-2-9- اصل علمی .. ...... 32

1-2-10- تحقیق ....... 33

1-3- انواع تحقیق ...... 35

1-3-1- انواع تحقیق از نظر هدف ........ 35

1-3-1-1- تحقیق بنیادی .......... 36

1-3-1-2- تحقیق كاربردی ............... 36

1-3-1-3- تحقیق و توسعه ............... 37

1-3-1-4- تحقیق ارزیابی ................ 38

1-3-2- انواع تحقیق بر اساس روش جمع‌آوری داده‌ها ......... 39

1-3-2-1- تحقیق تاریخی .............. 39

1-3-2-2- تحقیق توصیفی .............. 39

1-3-2-2-1- تحقیق توصیفی زمینه‌یاب یا پهنانگر ............. 40

1-3-2-2-2- تحقیق توصیفی موردی یا ژرفانگر ................ 40

1-3-2-2-3- تحقیق توصیفی تحلیل محتوا ..................... 40

1-3-2-2-4- تحقیق همبستگی یا همخوانی ................. 40

1-3-2-2-4-1- تحقیق همبستگی دو متغیری .................... 41

1-3-2-2-4-2- تحلیل رگرسیون .......... 41

1-3-2-2-4-3- تحلیل عاملی ............. 41

1-3-2-2-5- تحقیق علّی .............. 41

1-3-2-2-6- اقدام‌پژوهی ......... 42

1-3-2-3- تحقیق آزمایشی .............. 42

3-3-2-4- تحقیق میدانی ............... 43

1-3-3- انواع تحقیق بر اساس ماهیّت داده‌ها ................. 43

1-3-3-1- تحقیق کمّی .................. 43

1-3-3-2- تحقیق كیفی . ............... 43

1-3-3-3- تحقیق تركیبی ............ 44

1-4- متغیر و انواع آن ............... 46

1-4-1- انواع متغیرها بر اساس ارزش ................ 47

1-4-2- انواع متغیرها بر اساس نقش .................. 47

1-4-3- متغیرهای دو یا چند ارزشی ........... 48

1-5- اندازه‌گیری ................ 49

1-6- مقیاس‌های اندازه‌گیری ............... 49

1-6-1- مقیاس اسمی .................. 49

1-6-2- مقیاس رتبه‌ای ................ 49

1-6-3- مقیاس فاصله‌ای ................. 49

1-6-4- مقیاس نسبتی ......... 49

1-7- انواع طیف‌های اندازه‌گیری برای متغیرهای کیفی ........... 52

1-7-1- طیف بوگاردوس ............. 52

1-7-2- طیف لیكرت .............. 53

1-7-3- طیف گاتمن ................. 53

1-7-4- طیف آزگود ....... 54

1-7-5- طیف تورستن ............... 54

فصل دوم- انتخاب موضوع، تدوین عنوان، مسئله و اهداف تحقیق

2-1- مقدمه .......... 57

2-2- انتخاب موضوع تحقیق ........ 58

2-3- منابع انتخاب موضوع تحقیق ....... 59

2-4- نکات مهم برای انتخاب موضوع تحقیق ............. 60

2-5- نوشتن عنوان تحقیق ......... 61

2-6- شناسایی و تدوین مسئلۀ تحقیق .......... 63

2-6-1- سابقۀ تاریخی موضوع مورد بررسی .............. 66

2-6-2- توصیف و تشریح موضوع یا مسئلۀ تحقیق .............. 66

2-6-3- واحدهای مورد مطالعه ...... 67

2-6-4- اهمیت مسئلۀ تحقیق ........... 67

2-6-5- پیدا کردن علل احتمالی بروز مسئله یا مشكل . .............. 67

2-6-6- اطلاعات كلی دربارۀ تحقیقات مرتبط با موضوع تحقیق......... 68

2-7- تدوین اهداف تحقیق ...... 6۸

فصل سوم- تدوین فرضیۀ‌ تحقیق

3-1- مقدمه  ........... 71

3-2- تدوین پرسش‌ تحقیق .............. 72

3-3- تعریف فرضیه ........ 73

3-4- انواع فرضیه‌ها ......... 75

3-4-1- فرضیه‌های یک‌‌دامنه و دو دامنه ....... 75

3-4-2- فرضیۀ توصیفی ........ 76

3-4-3- فرضیۀ رابطه‌ای . ..... Me.... 76

3-4-4- فرضیۀ مقایسه‌ای ....... 76

3-4-5- فرضیۀ تك متغیره و دو یا چند متغیره ........ 77

3-4-6- فرضیۀ پارامتری و غیرپارامتری ....... 77

3-5- منابع تدوین فرضیه ........... 77

3-5-1- نظریه . 77

3-5-2- تجربه‌ و دانش پژوهشگر ....... 78

3-5-3- تحقیقات پیشین ............ 78

3-6- چگونگی تدوین فرضیه  .......... 78

3-7- مراحل آزمون فرضیه ........... 81

3-7-1- تعریف فرض‌های آماری HO و H1....... 81

3-7-2- تعیین نوع آزمون آماری و محاسبۀ آمارۀ آزمون ........... 82

3-7-3- تعیین سطح زیر منحنی H0 و 1H و محاسبۀ مقدار بحرانی ........ 82

3-7-4- تصمیم‌گیری ........... 82



فصل چهارم- جمع‌آوری داده‌ها

4-1- مقدمه  ............. 87

4-2- ابزار و روش‌‌های جمع‌آوری داده‌ها ......... 88

4-2-1- مراجعه به اسناد و مدارک .......... 88

4-2-1-1- پایگاه اطلاعات علمی ایران .......... 90

4-2-1-1-1- سامانۀ‌ همانندجو ............. 90

4-2-1-1-2- سامانۀ پیشینۀ‌ پژوهش ........ 90

4-2-1-2- پایگاه اطلاعات نشریه‌های کشور ....... 91

4-2-1-3- پایگاه مرجع دانش ........ 91

4-2-1-4- پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی .......... 91

4-2-1-5- پایگاه جامع علوم انسانی .......... 92

4-2-1-6- پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) .............. 92

4-2-1-7- پایگاه علم‌نت .... 93

4-2-1-8- پایگاه‌های مؤسسۀ ISI ............... 94

4-2-1-9- پایگاه Scopus  .........95

4-2-1-10- پایگا CAB......... 96

4-2-1-11- پایگاه Science Direct .............. 96

4-2-1-12- پایگاه SpringerLink ... .... 96

4-2-1-13- پایگاه Wiley Online Library ............. 96

4-2-1-14- پایگاه Taylor & Francis Online ..........97

4-2-1-15- پایگاه Sage Journals . ..... 97

4-2-1-16- پایگاه Emerald ........ 97

4-2-1-17- پایگاه IEEEXplore ......... 97

4-2-1-18- پایگاه PubMed ...... 98

4-2-1-19- پایگاه Eric ............. 98

4-2-1-20- پایگاه ACS ...... 98

4-2-2- پرسشنامه .......... 99

4-2-2-1- انواع پرسشنامه ......... 99

4-2-2-2- اصول تنظیم پرسشنامه .......... 101

4-2-2-3- مزایا و معایب پرسشنامه .......... 104

4-2-3- مصاحبه ............ 105

4-2-3-1- انواع مصاحبه ......... 105

4-2-3-2- نکات مورد توجه در مصاحبه ............ 106

4-2-3-3- مزایا و محدودیت‌های مصاحبه ......... 107

4-2-4- آزمایش ............ 108

4-2-4-1- تیمار ........... 110

4-2-4-2- تكرار ............. 110

4-2-4-3- مادۀ آزمایشی .......... 111

4-2-4-4- واحد آزمایشی ........... 111

4-2-4-5- اندازه و شكل واحد آزمایشی ......... 111

4-2-4-6- بلوك ............. 112

4-2-4-7- داده‌ها یا مشاهده‌ها ........ 112

4-2-4-8- مدل طرح ........... 113

4-2-4-9- پخش تصادفی تیمارها در واحد‌های آزمایشی ..... 113

4-2-4-10- انواع تغییرات در طرح‌های آزمایشی ............ 113

4-2-4-11- خطای ‌آزمایشی ............. 115

4-2-4-12- ضریب تغییرات .......... 115

4-2-4-13- کارآیی طرح آزمایشی ............ 116

4-2-4-14- انواع طرح‌های آزمایشی ......... 116

4-2-4-14-1- طرح‌های منظم یا سیستماتیك ............... 116

4-2-4-14-2- طرح‌های آماری  ........... 117

4-2-5- مشاهده در محیط طبیعی ............... 118

4-3- نمونه‌برداری .............. 119

4-3-1- مفاهیم مرتبط با نمونه‌برداری ......... 121

4-3-2- تعیین تعداد نمونه ........... 121

4-3-2-1- تعیین تعداد نمونه با روش تخمین ............ 122

4-3-2-2- تعیین تعداد نمونه با روش‌های آماری ........ 122

4-3-2-3- تعیین تعداد نمونه با استفاده از جدول مورگان ........ 127

4-3-3- خطای نمونه‌برداری ......... 128

4-3-4- روش‌های نمونه‌‌برداری ........... 128

4-3-4-1- نمونه‌برداری غیرتصادفی ........ 129

4-3-4-2- نمونه‌برداری تصادفی ساده ........... 129

4-3-4-3- نمونه‌برداری تصادفی طبقه‌بندی‌شده ........ 131

4-3-4-4- نمونه‌برداری تصادفی منظم .......... 132

4-3-4-5- نمونه‌برداری خوشه‌ای ........ 133

4-3-4-6- نمونه‌برداری مكانی ......... 134

4-4- روایی و پایایی ابزار اندازه‌گیری ............. 134

4-4-1- روایی ابزار اندازه‌گیری .......... 134

4-4-1-1- روایی محتوا ............. 135

4-4-1-2- روایی وابسته به معیار ........ 135

4-4-1-3- اعتبار سازه .............. 136

4-4-2- قابلیت اعتماد ابزار اندازه‌گیری ...... 137

4-4-2-1- روش آزمون مجدد یا روش بازآزمایی ............ 138

4-4-2-2- روش آزمون‌های موازی ......... 138

4-4-2-3- روش دو نیمه‌سازی ....... 139

4-4-2-4- روش كودر-ریچاردسون ..... 139

4-4-2-5- روش آلفای كرونباخ ....... 140



فصل پنجم- تجزیه و تحلیل داده¬ها

5-1- مقدمه .............. 145

5-2- آماده‌سازی و پردازش داده‌ها ........ 146

5-2-1- بررسی منابع داده‌ها و شناخت منابع خطا .......... 146

5-2-2- کدگذاری و مرتب‌سازی داده‌ها .... 147

5-2-3- بررسی وضعیت داده‌های گمشده ....... 148

5-2-4- شناسایی داده‌های پرت و اصلاح آنها ......... 149

5-3- بررسی داده‌ها از نظر دارا بودن شرایط تجزیۀ آماری ....... 150

5-3-1- بررسی نرمال‌بودن داده¬ها  ........150

5-3-1-1- تحلیل توصیفی ......... 151

5-3-1-2- تحلیل استنباطی.... 154

5-3-2- بررسی همگنی واریانس¬ها ..... 156

5-3-3- روش¬های تبدیل داده¬ها  ....... 156

5-4- انواع شیوه‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها ...... 157

5-4-1- تجزیه و تحلیل كیفی ......... 158

5-4-2- تجزیه و تحلیل كمّی ......... 161

5-4-2-1- آمار توصیفی ........... 161

5-4-2-2- آمار استنباطی و اصول انتخاب آزمون‌های آماری ...... 162

5-4-2-2-1- اهداف تحقیق ........... 162

5-4-2-2-2- طرح تحقیق برای جمع‌آوری داده‌ها ........ 163

5-4-2-2-3- نوع متغیرها و مقیاس اندازه‌گیری داده‌ها .... 163



فصل ششم- تدوین و نگارش گزارش تحقیق، پایان‌نامه و مقاله

6-1- مقدمه ........ 171

6-2- گزارش تحقیق و اهمیت آن ....... 172

6-2-1- انواع گزارش .......... 174

6-2-1-1- طبقه‌بندی گزارش از نظر کاربرد ..... 174

6-2-1-2- طبقه‌بندی گزارش از نظر منابع و اندازه ..... 174

6-2-1-3- طبقه‌بندی گزارش از نظر ارزش و رسمیت .... 174

6-2-1-4- طبقه‌بندی گزارش از نظر محتوا........ 174

6-2-1-5- طبقه‌بندی گزارش از نظر میزان پیشرفت مراحل تحقیق .. 176

6-2-2- ساختار گزارش ........ 176

6-2-2-1- اجزای ابتدای گزارش ....... 176

6-2-2-2- متن .......... 177

6-2-3- مراحل گزارش‌نویسی ........... 179

6-2-3-1- طراحی الگوی تدوین گزارش ......... 179

6-2-3-2- تهیۀ پیش‌نویس گزارش ............. 179

6-2-3-3- تکمیل و نهایی‌کردن گزارش ............ 180

6-2-4- ارزیابی گزارش تحقیق ........... 181

6-3- نگارش پایان‌نامه یا رساله ............. 182

6-3-1- نكات كلیدی در نگارش پایان‌نامه ....... 182

6-3-2- ساختار پایان‌نامه ......... 184

6-3-2-1- بخش آغازین ......... 185

6-3-2-2- چکیده .............. 185

6-3-2-3- فصل اول- كلیات ........... 186

6-3-2-4- فصل دوم- بررسی پیشینۀ تحقیق .......... 186

6-3-2-5- فصل سوم- روش تحقیق ....... 186

6-3-2-6- فصل چهارم- نتایج  ......... 187

6-3-2-7- فصل پنجم- بحث و نتیجه‌گیری ......... 187

6-3-2-8- فهرست منابع مورد استفاده ........... 187

6-3-2-9- بخش پایانی ......... 187

6-3-3- ارزیابی گزارش پایان‌نامه ....... 187

6-3-4- دفاع از پایان‌نامه .......... 188

6-4- مقاله‌نویسی .......... 191

6-4-1- انواع مقاله ............. 192

6-4-1-1- مقالۀ علمی پژوهشی ...... 192

6-4-1-2- مقالۀ تحلیلی ............ 193

6-4-1-3- مقالۀ مروری ............ 193

6-4-1-4- مقالۀ گردآوری .......... 193

6-4-1-5- مقالۀ ترویجی ........... 193

6-4-2- ساختار مقالۀ علمی پژوهشی .......... 194

6-4-2-1- عنوان مقاله ........... 194

6-4-2-2- نویسندگان و آدرس‌ها .......... 195

6-4-2-3- چكیده ......... 196

6-4-2-4- واژه‌های کلیدی ......... 196

6-4-2-5- مقدمه ........ 197

6-4-2-6- مواد و روش‌ها ...... 199

6-4-2-7- نتایج ......... 200

6-4-2-8- بحث و نتیجه‌گیری ......... 201

6-4-2-9- تقدیر و تشکر......... 202

6-4-2-10- فهرست منابع مورد استفاده ........... 203

6-4-3- نكات مورد توجه در تدوین مقالة علمی پژوهشی ....... 203

6-4-4- اصالت موضوع مقاله ....... 204

6-4-5- مراحل مقاله¬نویسی ........ 205

6-4-6- شاخص‌های ارزیابی اعتبار نشریه‌ ......... 208

6-4-6-1- ضریب تأثیر ....... 208

6-4-6-2- شاخص آنی ....... 209

6-4-6-3- نیم‌عمر استناد ......... 209

6-5- روش‌های استناددهی و منبع‌نویسی در گزارش، پایان‌نامه و مقاله .. 211

6-5-1- روش انجمن زبان مدرن آمریکا .......... 212

6-5-2- روش شیکاگو .......... 212

6-5-3- روش ونکوور  ............. 213

6-5-4- روش IEEE .............. 215

6-5-5- روشAPA  ........

در متن به روش APA  ......... 216

6-5-5-2- منبع‌نویسی با روشAPA.............. 218

6-5-6- چگونگی منبع‌نویسی در نرم افزار............. 220

6-6- ویراستاری گزارش‌، پایان‌نامه و مقاله ........... 223

6-6-1- ویراستاری فنّی ....... 223

6-6-2- ویراستاری زبانی-ساختاری .......... 224

6-6-3- ویراستاری تخصصی، علمی یا محتوایی .......... 224



فصل هفتم- تهیه و تدوین طرح تحقیق

7-1- مقدمه...... 227

7-2- ساختار و محتوی طرح تحقیق ......... 228

7-2-1- عنوان تحقیق........... 229

7-2-2- نوع تحقیق ............. 229

7-2-3- مشخصات مسئول تحقیق و همکاران ........ 230

7-2-4- مقدمه .......... 231

7-2-5- سابقۀ پژوهش‌های پیشین .......... 231

7-2-6- تعریف مسئله و ضرورت انجام تحقیق ......... 232

7-2-7- اهداف تحقیق .......... 233

7-2-8- پرسش‌ها/فرضیه‌های تحقیق ........ 233

7-2-9- روش تحقیق ........ 233

7-2-10- زمان‌بندی مراحل اجرای برنامۀ تحقیق . ......... 233

7-2-11- اعتبار مورد نیاز ....... 234

7-2-12- محدودیت‌های احتمالی اجرای تحقیق .... 234

7-2-13- ملاحظه‌های اخلاقی در تحقیق بر روی انسان، گیاهان و جانور.... 235

7-2-14- فهرست منابع مورد استفاده ....... 235

7-3- ارزیابی طرح تحقیق ....... 235





فصل هشتم- اخلاق پژوهش

8-1- مقدمه ........ 239

8-2- مؤلفه‌ها و شاخص‌های اخلاق پژوهش ....... 240

8-2-1- اصول اخلاقی پژوهشگر ........ 241

8-2-1-1- مسئولیت حرفه¬ای ...... 241

8-2-1-2- اخلاص ........ 241

8-2-1-3- توكل ........ 242

8-2-1-4- استفادۀ بهینه از منابع ....... 242

8-2-1-5- نشاط، ذوق و شوق علمی ........ 242

8-2-1-6- آگاهی از قوانین، سیاست‌ها و مقررات حوزۀ پژوهش و فناری ..... 242

8-2-1-7- احترام به پژوهشگران سابق ....... 242

8-2-1-8- شهامت و شجاعت در پژوهش  ...... 243

8-2-1-9- امانت‌داری و پرهیز از سرقت علمی ...... 243

8-2-1-10- روحیۀ حقیقت‌جویی و پرهیز از كتمان حق  ..... 243

8-2-1-11- پژوهش گروهی و استفاده از مشاوران ...... 244

8-2-1-12- پرهیز از شهرت‌طلبی و دنیاخواهی ..... 244

8-2-1-13- پرهیز از شتاب‌زدگی ....... 244

8-2-1-14- پرهیز از دخالت‌دادن خواسته‌های شخصی و گروهی .... 244

8-2-1-15- تواضع و فروتنی  ...... 244

8-2-1-16- كنار نهادن حب و بغض‌ها ...... 245

8-2-1-17- روحیۀ انتقادپذیری ....... 245

8-2-1-18- قضاوت مستدل ....... 245

8-2-1-19- اصل کثرت‌گرایی روش‌شناختی ..... 245

8-2-1-20- مسئولیت‌پذیری در برابر محیط‌زیست، جامعه و کارفرما . 245

8-2-2- اصول اخلاقی مرتبط با شرکت¬کنندگان در پژوهش .... 246

8-2-2-1- معرفی مناسب ........... 246

8-2-2-2- كسب رضایت آگاهانه........... 246

8-2-2-3- رعایت حریم شخصی افراد ...... 246

8-2-2-4- اجتناب از آسیب‌رساندن ........ 246

8-2-2-5- اصل رازداری ........ 247

8-2-2-6- عدم استثمار ......... 247

8-2-3- اصول اخلاقی مرتبط با فرآیند اجرای تحقیق ....... 247

8-2-3-1- اصول اخلاقی در تهیۀ طرح تحقیق ....... 248

8-2-3-2- اصول اخلاقی در فرآیند جمع‌آوری داده‌ها ........ 249

8-2-3-3- اصول اخلاقی در فرآیند تجزیه و تحلیل داده‌ها و تفسیر نتایج ..... 251

8-2-3-4- اصول اخلاقی در فرآیند انتشار یافته‌های تحقیق ...... 251

8-3- سوء رفتار پژوهشی ............. 252

8-4- راهکارهای ارتقای اخلاق پژوهش ....... 254

8-4-1- تدوین استانداردهای رعایت اخلاق محیط¬زیست در تحقیقات علوم محیطی ... 254

8-4-2- نهادینه‌سازی روحیۀ حقیقت‌جویی، صداقت، امانت‌داری و مسئولیت‌پذیری .... 254

8-4-3- آموزش و آگاه‌سازی پژوهشگران ........ 255

8-4-4- ایجاد بانك جامع هوشمند طرح‌های پژوهشی .......... 255

8-4-5- وضع قوانین و مقررات برای برخورد با تخلفات پژوهشی .... 255

8-4-6- بازنگری آیین‌نامه‌های ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی...... 255

منابع مورد استفاده ........... 257

پیوست 1- نمونة طرح پیشنهادی رسالة دکتری .......... 261

پیوست 2- جدول‌های آماری ........ 271

پیوست 3- واژه‌نامه ........ 281