دیباچه 21

مقدمه 27

فصل اول: کلیات و مفاهیم فقه 33

1. مفهوم و تعریف فقه 33

1-1. فقه در قرآن و روایات 34

1-2. فقه در اصطلاح فقیهان و‌ اندیشمندان دینی 35

2. اهمیت و نقش فقه 38

3. ادله احکام و منابع فقه 39

3-1. کتاب 42

3-2. سنت 44

3-3. عقل 46

3-4. اجماع 46

4. ابواب فقه 47

فصل دوم: تاریخچه فقه و اجتهاد شیعی 53

1. عصر تشریع و ظهور 54

2. عصر تفسیر و تبیین 55

2-1. شرح دوره 55

2-2. ویژگی‌ها و امتیازات 60

2-2-1. کثرت احادیث 60

2-2-2. امکان پرسش دینی از شخص امام معصوم(ع) 60

2-2-3. رد قیاس و استحسان 61

2-2-4. کثرت اختلاف و صدور اخبار علاجیه 61

2-2-5. وجود تقیّه 61

2-3. فقهای برجسته 62

3. عصر تدوین یا عصر محدثان 63

3-1. شرح دوره 63

3-2. ویژگی‌ها و امتیازات 64

3-3. کتاب‌های فقهی دوره 64

3-4. فقهای برجسته 65

4. عصر آغاز اجتهاد 66

4-1. شرح دوره 66

4-2. ویژگی‌ها و امتیازات 66

4-3. فقهای برجسته 66

5. عصر کمال اجتهاد 69

5-1. شرح دوره 69

5-2. ویژگی‌ها و امتیازات 70

5-3. فقهای برجسته 70

6. عصر توقف یا رکود اجتهاد 72

6-1. شرح دوره 72

6-2. فقهای برجسته 73

7. عصر نهضت مجدد مجتهدان 74

7-1. شرح دوره 74

7-2. ویژگی‌ها و امتیازات 75

7-3. فقهای برجسته 75

8. عصر انشعاب فقه و پیدایش اخباری‌گری 77

8-1. شرح دوره 77

8-2. ویژگی‌ها و امتیازات 80

8-3. فقهای برجسته 81

8-4. پیامدهاى شیوه اخباری گرى 81

9. عصر شکست اخباری گری 82

9-1. شرح دوره 82

9-2. ویژگی‌ها و امتیازات 85

10. عصر جدید استنباط 86

10-1. شرح دوره 86

10-1-1. دوره تحول فقه و اصول 86

10-1-2. نقد و کنکاش آرای شیخ انصاری 87

10-1-3. دوره نقد آرای آخوند خراسانی و پیدایش سه مدرسه اصولی 87

10-2. ویژگی‌ها و امتیازات 88

10-3. فقهای برجسته 88

11. عصر انقلاب اسلامی 90

11-1. شرح دوره 90

11-2. ویژگی‌ها و امتیازات 91

11-3. فقهای برجسته 92

فصل سوم: مکتب‌ها و مدرسه‌های فقهی 101

1. دوره اول؛ مکتب مدینه 104

2. دوره دوم؛ مکتب کوفه 107

3. دوره سوم؛ مکتب قم و ری 110

4. دوره چهارم؛ مکتب بغداد 113

5. دوره پنجم؛ مکتب حلّه 116

6. دوره ششم؛ مکتب جبل عامل و جزین 120

7. دوره هفتم؛ مکتب اصفهان 123

8. دوره هشتم؛ مکتب بحرین 126

9. دوره نهم؛ مکتب کربلا 130

10. دوره دهم؛ مکتب سامراء 132

11. دوره یازدهم؛ مکتب نجف اشرف 136

12. دوره دوازدهم؛ مکتب قم 138

فصل چهارم: چیستی و چرایی فقه سیاسی 143

1. مفهوم و تعریف فقه سیاسی 143

2. مبانی فقه سیاسی 148

2-1. جامعیّت دین اسلام 148

2-2. جاودانگی اسلام و ضرورت اجرای احکام آن 148

2-3. اجتهاد و تفقه در دین 149

2-4. برخورداری از احکام ثابت و متغیر 149

2-5. نیابت عامه در فقه شیعه 150

3. اهداف فقه سیاسی 150

3-1. تضمین حقوق انسان 152

3-2. اجرای عدالت 153

3-3. تأمین امنیت 155

4. موضوع فقه سیاسی 155

4-1. موضوعات دست اول و بنیادی فقه سیاسی 155

4-2. قوانین، مقررات و دستورات متأثر از شرایط سیاسی 156

4-3. احکام چند بعدی‌ 156

5. قواعد فقه سیاسی 157

5-1. تعریف قواعد فقهی 158

5-2. اهداف و فواید قواعد فقه سیاسی 159

5-2-1. پاسخ‌گویی به مسائل و رخدادهای جدید 160

5-2-2. همسویی و یکسان‌سازی روابط مردم و حاکمان 160

5-2-3. پاسخ‌یابی سریع و بدون مراجعه به مجتهد 160

5-2-4. هماهنگ سازی بخش‌های مخلتف مربوط به حوزه سیاست و حکومت 161

5-2-5. تثبیت مقررات حاکم بر جامعه 161

5-2-6. استقرار ارزش‌های اخلاقی در جامعه 161

5-2-7. یکسان سازی قوانین کشورهای اسلامی و روابط بین‌المللی آن‌ها 162

5-3. تقسیمات قواعد فقه سیاسی 162

5-3-1. بر اساس ابواب فقه 162

5-3-2. بر اساس موضوعات عام 162

5-3-3. بر اساس قلمرو قاعده 163

5-3-4. بر اساس حکم اولی و ثانوی 163

5-3-5. بر اساس کاربرد قاعده 163

5-3-6. بر اساس پیدایش قواعد 163

5-4. تقسیم قواعد فقه سیاسی بر اساس عرصه و حوزه موضوعی 164

5-4-1. اهم قواعد فقه سیاسی در حوزه سیاست 164

5-4-2. اهم قواعد فقه سیاسی در حوزۀ اجتماعی 176

5-4-3. اهم قواعد فقه سیاسی در حوزۀ اقتصادی 183

5-4-4. اهم قواعد فقه سیاسی در حوزۀ امنیتی و نظامی 190

6. انقلاب اسلامی و تأثیر گذاری در روند تحولی فقه سیاسی شیعه 197

6-1. حوزه‌ها و عرصه‌های تأثیر گذار بر تحولات فقه شیعه 198

6-1-1. سیاسی 198

6-1-2. اقتصادی 199

6-1-3. فرهنگی- اجتماعی 201

6-2. نقش و کارکرد انقلاب اسلامی در تحول بخشی به فقه سیاسی شیعه 202

6-2-1. توجه جدی به فقه سیاسی نسبت به گذشته 203

6-2-2. تحرک بخشی به فقه سیاسی 203

6-2-3. افزودن اجزاء و ابعادی به فقه سیاسی 204

6-2-4. تعمیق شناخت سیاسی در فقه 204

6-2-5. به رسمیت شناختن فقه سیاسی به عنوان یک رشته علمی 204

6-2-6. کشف نقطه مرکزی و محوری فقه سیاسی 205

6-2-7. تقویت قرائت‌های عقل گرایانه از احکام شریعت 205

6-2-8. احیاء و برجسته سازی جایگاه مصلحت اجتماعی در فقه سیاسی شیعه 205

6-2-9. افزایش نقش حکومت اسلامی در تعیین مصادیق احکام شریعت 207

6-2-10. ارتقاء جایگاه احکام حکومتی 209

6-2-11. گسترش مطالعات تطبیقی میان فقه سیاسی شیعی با اهل سنت 212

6-2-12. بسط آموزش و پژوهش در حوزه فقه سیاسی 212

فصل پنجم: چیستی و چرایی فقه حکومتی 213

1. تبیین و توضیح مفهومی فقه حکومتی 213

1-1. به معنای علم فقه یا احکام فقهی مورد حمایت حکومت 213

1-2. به معنای احکام مربوط به حکومت در فقه موجود 214

1-3. به معنای احکام مورد نیاز حکومت و رفتار حکومتی 215

1-4. به معنای فقه دستورات حاکم 215

1-5. به معنای یک رویکرد متمایز به فقه 217

1-6. به معنای بررسی مباحث علمی و اعتقادی مربوط به حکومت از منظر اسلام 218

2. فقه حکومتی و سیر تطور آن 220

3. ضرورت فقه حکومتی 225

3-1. دلیل اول: تفاوت موضوعات حکومتی با موضوعات فردی 226

3-2. دلیل دوم: نابسندگی فقه فردی در بیان احکام موضوعات حکومتی 227

3-3. دلیل سوم: موقعیت ممتاز مباحث اجتماعی فقه در رویکرد حکومتی 228

3-4. دلیل چهارم: فقه حکومتی، ابزار تحقق دین از منظر کلان و راهبردی 228

4. پیش فرض‌های فقه حکومتی 229

5. تمایزشناسی فقه حکومتی از مفاهیم متداول 230

5-1. تمایز فقه حکومتی با فقه سنتی 230

5-2. تمایز فقه حکومتی با فقه سیاسی 232

5-3. تمایز فقه حکومتی با فقه الحکومه 234

5-4. تمایز فقه حکومتی با فقه پویا 235

فصل ششم: ولایت فقیه: بنیان‌های نظری و تاریخی 239

1. مفهوم‌شناسی ولایت فقیه 239

1-1. ولایت 239

1-2. فقیه 241

1-3. ولایت فقیه 242

1-4. ولایت مطلقه فقیه 244

2. دلایل عقلی و نقلی مسأله ولایت فقیه 246

2-1. دلایل عقلی 246

2-2. دلایل نقلى 247

2-2-1. روایت «‏‏اللهمَّ ارْحَمْ خُلَفائی» 247

2-2-2. حدیث «مَقبوله عُمَر بْن حَنْظَله» 248

2-2-3. توقیع مبارک امام زمان(عج) 250

2-2-4. روایت«الفقهاءَ حُصونُ الاسلامِ» 250

2-2-5. حدیث «الْفُقَهَاءُ أُمَنَاءُ الرُّسُلِ» 251

3. سیر تکاملی بحث ولایت فقیه 252

3-1. مرحله اول: عصر یا دوره معصومین 253

3-2. مرحله دوم: عصر یا دورۀ آغاز اجتهاد 254

3-2-1. شیخ مفید 254

3-2-2. علامه حلّی 259

3-2-3. محقق حلّی 260

3-2-4. شهید اول 262

3-3. مرحلۀ سوم: عصر یا دورۀ صفویه 262

3-3-1. محقّق کَرَکی 263

3-3-2. محقق اردبیلی 264

3-3-3. فیض کاشانی 266

3-3-4. وحید بهبهانی 268

3-3-5. شیخ جعفرکاشف الغطاء 269

3-4. مرحله چهارم: عصر یا دورۀ قاعده مندی نظریه فقه سیاسی 271

3-4-1. ملا احمد نراقی 271

3-4-2. شیخ محمدحسن نجفی(صاحب جواهر) 275

3-4-3. سید میر عبد الفتاح حسینی مراغی 278

3-4-4. شیخ مرتضی انصاری 278

3-4-5. سید محمد آل بحرالعلوم 281

3-5. مرحله پنجم: عصر یا دورۀ مشروطه 283

3-5-1. میرزا محمد حسین غروی نائینی 284

3-5-2. ملا محمد کاظم آخوند خراسانی(هروی) 286

3-5-3. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی 290

3-5-4. شیخ فضل‌الله نوری 294

3-5-5. آیت الله محمد حسین غروی اصفهانی 296

3-5-6. آیت الله سید عبدالحسین موسوی نجفی لاری 297

3-5-7. آیت الله سید محمدباقرصدر 299

3-5-8. آیت الله سید محمد حسین طباطبایی 302

3-5-9. آیت الله سید محمود علایی طالقانی 303

3-5-10. آیت الله محمد‌تقی بهجت فومنی 307

3-5-11. آیت الله محمدتقی جعفری 309

3-6. مرحله ششم: عصر یا دورۀ درخشش ولایت فقیه در حوزه و عرصه عمل 311

3-6-1. ولایت فقیه از نگاه امام خمینی(ره) 312

3-6-2. ولایت فقیه از نگاه فقیهان معاصر امام خمینی(ره) 320

الف) نظریه «نصب» یا نظریه ولایت انتصابی فقیه 321

1. محورهای اصلی نظریه‌ ولایت انتصابی فقیه 321

2. فقهای معتقد به نظریه نصب 328

2-1. آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی 328

2-2. آیت الله سید مصطفی خمینی 331

2-3. آیت الله سیدمحمدرضا گلپایگانی 332

2-4. آیت الله ‌محمد مؤمن قمی 333

2-5. آیت الله سید علی خامنه‌ای 335

2-6. آیت الله محمد تقی مصباح یزدی 339

2-7. آیت الله عبدالله جوادی آملی 343

2-8. آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی 345

2-9. آیت الله ناصر مکارم شیرازی 346

2-10. آیت الله حسین نوری همدانی 347

2-11. آیت الله محمد یزدی 349

2-12. آیت الله عباسعلی عمید زنجانی 350

ب) دیدگاه یا نظریه ولایت فقیه در امور حسبیه 353

1. آیت الله سید محسن طباطبائی حکیم 354

2. آیت الله سید ابوالقاسم موسوی خویی 355

3. آیت الله سید علی حسینی سیستانی 357

4. آیت الله میرزا جواد تبریزی 359

ج) نظریه «نخب» یا نظریه ولایت انتخابی فقیه 361

1. دلایل معتقدان به نظریه انتخاب 363

2. فقهای معتقد به نظریه انتخاب 365

2-1. آیت الله نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی 365

2-2. شیخ محمد جواد مغنیه 368

2-3. آیت الله حسینعلی منتظری 369

2-4. آیت الله مرتضی مطهری 373

2-5. آیت الله سید محمدحسینی بهشتی 376

2-6. آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی 378

د) شباهت‌ها و تفاوت‌های نظریه نخب با نظریه نصب 381

1. شباهت‌های نظریه نخب با نظریه نصب 381

2. تفاوت‌های نظریه نخب با نظریه نصب 382

فصل هفتم: سخن آخر؛ فقه سیاسی: گذشته، حال، آینده 385

1. فقه سیاسی و تجربه گذشته 386

2. فقه سیاسی و تجربه امروز 389

2-1. فقه سیاسی و تجربه قانون اساسی 390

2-2. فقه سیاسی و رابطه ولایت فقیه و قانون اساسی 402

2-3. فقه سیاسی و مسأله جمهوریت ـ اسلامیت در قانون اساسی 408

2-4. فقه سیاسی و مسأله شورایی بودن ولایت فقیه در قانون اساسی 414

3. فقه سیاسی و آینده 416

3-1. فقه سیاسی و جهانی شدن 416

3-2. آینده پژوهی فقه سیاسی 418

فهرست منابع 423

منابع فارسی 423

الف) کتاب‌ها 423

ب) مقالات 434

ج) سخنرانی 443

د) پایگاه‌های اطلاع رسانی 444

منابع عربی 444

منابع انگلیسی 455

ضمائم 457

ضمیمه 1. شبهه‌‌شناسی ولایت فقیه 459

ضمیمه 2. واژگان و اصطلاحات فقهی 481

ضمیمه 3. فرق، مکاتب و سلسله‌های مذهبی ـ سیاسی 493

ضمیمه 4. مفاخر و نام آوران حوزه مطالعات فقهی 499

ضمیمه 5. گاه شمار تحولات فقه، سیاست و حکومت