پیدایش شهر و تکوین شهرنشینی در ایران تابع تحولات تاریخی و چگونگی ساختار اجتماعی آن بوده است. شهر مرکز ثقل زندگی اجتماعی ایرانیان محسوب می‌شده و ساختار آن متأثر از موقعیت طبیعی و اقلیمی و نظام سیاسی حاکم بوده است. به‌نظر می‌رسد که در این سرزمین شهرنشینی به‌علت مشکلات طبیعی و اقلیمی و چگونگی توزیع جمعیتی در آن، تا حدودی با تأخیر آغاز شده و تا دوره اشکانی و به ویژه عصر ساسانی، روند فعالیت اصلی مبتنی بر زمین و براساس کشاورزی و دامپروری بوده و فاصله شهر و روستا چندان محسوس نبوده است

فصل اول/ تاریخ شهر و شهرسازی قبل از اسلام در ایران 13

1-1 مقدمه 13

1-2 مفهوم شهر در ایران باستان 14

1-3 ساختار شهرهای ایران قبل از اسلام 15

1-3-1 سبک شهرسازی پارسی 16

1-3-2 سبک شهرسازی پارسی ـ هلنی 18

1-3-3 سبک شهرسازی پارتی 19

1-4 عناصر شهر ایرانی قبل از اسلام 20

1-5 ویژگی‌های شهرهای ایران پیش از اسلام 23

1-6 تحولات شهری دوران قبل اسلام 29

1-6-1  سلسله حکومت ماد‌ها 29

1-6-2  تحولات شهری دوران سلسله هخامنشیان 35

1-6-2-1 ساختار کالبدی و فضایی شهرهای دوران هخامنشیان 39

1-6-2-2 شهرسازی دورۀ سلسله هخامنشیان 41

1-6-3 تحولات شهری دوران سلسله سلوکیان 46

1-6-3-1 شهرسازی در دورۀ سلسله سلوکیان 50

1-6-3-2 کارکرد شهرهای دورۀ سلسله سلوکیان 55

1-6-3-2-1 شهرهای نظامــی 55

1-6-3-2-2 شهرهای بازرگانی-تولیــدی 56

1-6-3-2-3 شهرهای کشــاورزی-تولیدی 57

1-6-3-2-4 شهرهای سیاســی، اداری (شــاهی) 58

1-6-3-2-5 شهرهای خــاص (پولیـس) 59

1-6-4 تحولات شهرنشینی دورۀ سلسله اشکانیان 62

1-6-4-1 شهرسازی دورۀ سلسله اشکانیان 69

1-6-4-2 معماری دورۀ سلسله اشکانیان (پارتیان) 74

1-6-5 تحولات شهری دورۀ سلسله ساسانیان 80

1-6-5-1 نقش و کاکرد شهرهای دوره ساسانیان 83

1-6-5-2 شهرسازی و معماری سلسله ساسانیان 88

فصل دوم / تاریخ شهر و شهرسازی بعد از اسلام 95

2-1 مقدمه 95

2-2 تعابیر رایج اسلام دربارۀ شهر 96

2-3 مفهوم شهر اسلامی 99

2-4 تحولات شهرسازی ایران بعد از ورود اسلام 103

2-5 طبقه‌بندی تحولات شهرسازی بعد از ورود اسلام به ایران 110

2-5-1 قرون اولیه اسلامی 111

2-5-2  قرون میانی اسلامی 115

2-5-3  قرون متاخر اسلامی 116

2-6 سبک‌های شهرسازی در دوران اسلام ایران 119

2-6 -1 سبک شهرسازی خراسانی (قرن یکم تا قرن چهارم هـ. ق). 122

2-6 -2 سبک شهرسازی رازی (قرن چهارم تا قرن هفتم هـ. ق). 127

2-6 -3 سبک شهرسازی آذری (قرن هفتم تا قرن یازدهم هـ. ق). 132

2-6 -3-1 ویژگی های شهرسازی سبک آذری 135

2-6 -3-2 ابعاد سبک آذری در شهرسازی 137

2-6 -3-2-1 معماری شهری 137

2-6 -3-2-2 نیارش 140

2-6 -3-2-3 آرایه 141

2-6 -3-2-4 تاریخ ساختمان‌ها 143

2-6 -4 سبک شهرسازی اصفهان 144

2-6 -4-1 اصول و شاخص‌های شهرسازی سبک اصفهانی 146

2-6 -4-2 ساختار فضایی شهر در نظام شهرسازی سبک اصفهانی 151

فصل سوم / تاریخ شهر و شهرسازی دوره معاصر ایران 157

3-1  مقدمه 157

3-2 تحولات شهرنشینی در ایران معاصر 158

3-2 تحولات شهر و شهرسازی از قاجار تا پهلوی (اوایل قرن سیزدهم تا سال 1299 هـ. ش. ) 162

3-3 نمادهای معماری و شهرسازی سبک تهرانی 172

3-3-1 میدان توپخانه ( 1284 ق) 172

3-3-2 مدرسه دارالفنون 174

3-3-3 مسجد سپهسالار (ناصری) 174

3-3-4  شمس العماره 176

3-4 تحولات شهر و شهرسازی دوره ‌پهلوی (1357-1299) 182

3-4-1 شهر و شهرسازی از سال1340-1299 182

3-4-2 شهر و شهرسازی از سال1357-1340 186

3-4-3 شهر و شهرسازی از سال 1357 تا به امروز 192

فصل چهارم / طرح‌های شهری در ایران 199

4-1 مقدمه 199

4-2 تاریخچه طرح‌های شهری در ایران 200

4-3 سیاست زمین و انواع طرح ساماندهی فضا و سکونتگاه‌ها 207

4-3-1 طرح آمایش سرزمین 209

4-3-2 طرح کالبدی ملی 212

4-3-3 طرح کالبدی منطقه‌ای 215

4-3-4 طرح جامع ناحیه‌ای(طرح جامع شهرستان) 216

4-3-5 طرح‌های ویژه 217

4-3-6 طرح هادی روستا 217

4-3-7 طرح جامع شهری 219

4-3-7-1 جایگاه طرح‌های جامع شهری در نظام برنامه‌ریزی ایران 224

4-3-7-2 اقدامات اصلاحی دربارۀ طرح‌های جامع در ایران 227

4-3-8 طرح تفصیلی شهری 229

4-3-9 طرح هادی شهری 231

4-3-10 طرح آماده‌سازی زمین 233

4-3-10-1 اهمیت طرح‌های آماده‌سازی زمین 236

4-3-10-2 معیار‌های مؤثر در ارزیابی طرح‌های آماده‌سازی 237

4-3-10-2-1 معیار‌های اجتماعی و کالبدی 237

4-3-10-2-2 معیار‌های کالبدی فضایی 238

4-3-10-3  ارزیایی طرح‌های آماده‌سازی زمین 239

4-3-10-3-1 عدالت اجتماعی 239

4-3-10-3-2 توان مالی متقاضیان 240

4-3-10-3-3 کارایی اقتصادی 241

4-3-10-3-4 هماهنگی 241

4-3-10-3-5 میزان اثر‌گذاری 242

4-3-10-3-6 انعطاف‌پذیری 242

4-3-10-3-7 اثرات زیست محیطی 243

4-3-10-4  طرح آماده‌سازی زمین در ایران 244

4-3-10-4-1 ضرورت طرح آماده‌سازی زمین در ایران 247

4-3-10-4-2 ارزیابی طرح آماده‌سازی زمین در ایران 248

4-3-11 طرح شهرک‌های مسکونی 251

4-3-12 طرح شهرهای جدید 251

4-3-12-1 پیدایش شهرهای جدید در ایران 256

4-3-12-2 دلایل ایجاد شهرهای جدید 259

4-3-12-3  اهداف عمده شهرهای جدید در ایران 260

4-3-12-4 چالش‌های کارکرد‌های شهرهای جدید در ایران 261

4-3-12-5 الگوی شهرهای جدید در ایران 262

4-3-13 طرح جزئیات شهرسازی(طراحی شهری) 265

4-3-13-1 طراحی شهری در قوانین اجرایی ایران 270

4-3-13-2 انواع طرح‌های طراحی شهری 272

منابع و ماخذ 279