گیاهان در مجموعه اکوسیستم¬های طبیعی به¬عنوان مهم¬ترین حلقه زنجیره حیات بوده و نقش اصلی را در ادامه بقای موجودات ایفا می‌کنند، زیرا تولیدکنندگان اصلی این زنجیره بوده و علاوه بر اینکه در تغذیه انسان و سایر موجودات نقش اساسی دارند، دارای مصارف وسیعی در صنایع دارویی و پزشکی می¬باشند. در سال¬های اخیر گياهان دارويي توجه عموم را به خود معطوف ساخته¬اند. گياهان دارويي از مواهب خدادادي و ميراثي ارزشمند براي سلامت جامعه بشري محسوب مي¬شوند. کاربـرد ایـن گیاهـان در تأمیـن سلامت جوامـع بشـری واستفاده بـه عنـوان طعـم دهنده¬هـا، نوشـیدنی¬ها، شـیرین کننده¬ها، رنگ¬هـای طبیعـی و حتـی حشـره کش¬ها وهمچنیـن بـه عنـوان مـاده اولیـه محصولات آرایشـی و بهداشـتی بر همگان آشکار شده¬است.

کشور ایران ازنظر موقعیت جغرافیایی در منطقه بسیار مناسبی قرار دارد، به‌ طوری‌که حاوی یکی از بزرگ¬ترین منابع ژنتیکی گیاهی است و یکی از هشت مرکز پیدایش گیاهان است که توسط واویلوف دانشمند روسی کشف و معرفی گردیده است. ایران با آب و هوایی بسیار متنوع، جز مراکز مهم انتشار و پراکنش بسیاری از گونه¬های گیاهی نیز می¬باشد؛ بنابراین شناسایی و حفظ منابع ژنتیکی ایران امری ضروری است. نظر به اهمیت و کاربرد مختلف گیاهان دارویی، امروزه بسیاری از تحقیقات علوم گیاهی به جنبه¬های مختلف کاربردی این گیاهان معطوف شده است. متأسفانه منابع ژنتیکی این گیاهان با توسعه شهرها و عدم توجه به منابع طبیعی روزبه‌روز درخطر انقراض و نابودی قرارگرفته است. ازاین‌رو محققان کشورهای مختلف هزینه و زمان قابل‌توجهی را جهت حفظ این منابع ارزشمند صرف نموده¬اند. در کشور ایران طی چند دهه اخیر عمده مطالعات در زمینه حفظ و بهره¬برداری از ژرم پلاسم گیاهان زراعی و باغی بوده و توجه اندکی به گیاهان دارویی شده است. همچنین عمده تحقیقات انجام‌شده در بخش گیاهان دارویی به شناسایی و جداسازی ترکیبات اسانس اختصاص داشته و مطالعه محدودی درزمینه نحوه توبید این گیاهان صورت پذیرفته است. برنامه¬های به¬نژادی از طریق تهیه و معرفی ارقام، نژادها و ژنوتیپ¬های جدید و اصلاح‌شده، پیشرفت چشمگیر و قابل‌توجهی در بهبود افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی داشته ¬است. در این مسیر مواد ژنتیکی متنوع گیاهی، گنجینه باارزشی هستند که مبنای کار به‌نژادگران می‌باشد.

از طرفی رویکـرد روزافـزون اسـتفاده از گیاهـان دارویـی و فرآورده¬هـای حاصلـه از آن‌ها نقـش ایـن گیاهـان را در چرخـه اقتصـاد جهانـی پررنگ¬تـر کـرده¬ اسـت. امروزه اهمیت گیاهان دارویی و شناساندن نقش حیاتی آن ها در پیشبرد اهداف ملی، منطقه¬ای و جهانی برای تحقق سلامت، خودکفایی دارویی، ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی بر کسی پوشیده نیست. گیاهان دارویی به عنوان ذخایر و گنجینه های ژنتیکی ارزشمند می¬تواند بزرگ¬ترین ثروت ملی برای هر کشوری به عنوان یکی از تولیدات مهم در بخش کشاورزی محسوب شود. گیاهان دارویی از ارزش خاصی در علوم زیستی، پزشکی و دام پزشکی به لحاظ پیشگیری و درمان بیماری برخوردار است. در سالهای اخیر استفاده از گیاهان دارویی به دلیل اثبات اثرات مفید آن، ارزان بودن، نداشتن اثرات جانبی و همچنین سازگار بودن با محیط زیست روزبه روز در حال افزایش است. ایجاد فرصت¬های مناسب سرمایه¬گذاری جهت تولید بیشتر گیاهان دارویی در بخش کشاورزی حائز اهمیت است و لازم¬ است در زمینه¬ی فرآورده¬های مختلف تولید این گیاهان به خصوص در ایران، تحقیقات گسترده¬ای انجام شود چرا که به دلیل شرایط جغرافیایی و تنوع آب و هوایی ایران و امکان رویش اکثر گیاهان دارویی در آن فرصتی طلایی نصیب کشور گشته است تا از آن به بهترین نحو استفاده نماید؛ بنابراین کشت گیاهان دارویی و تولید فرآورده های آن می¬تواند به عنوان یک ضرورت ملی و در چارچوب یک برنامه مشخص و جامع، خودکفایی دارویی، اشتغال و توسعه بخش کشاورزی را به دنبال داشته باشد.

به طور کلی گیاهان دارویی، گیاهانـی هسـتند کـه بخشـی یـا تمـام اندام¬هـای آن شـامل گل، میـوه، بـذر، سـاقه، بـرگ و ریشـه دارای خــواص دارویــی می¬باشــد. همچنیــن کاشــت، داشــت و برداشــت ایــن گیاهــان بــه منظــور اســتفاده از مــاده مؤثــرۀ آن‌ها انجــام می-شــود.

مواد طبیعی گیاهی را به دو دسته مواد اولیه و مواد ثانویه تقسیم می¬کنند:

 مــواد اولیــه: ایــن مــواد حاصــل از ســوخت و ســاز اولیــه و درعمــل فتوســنتز به-وجــود می¬آینــد، بـرای رشـد گیـاه ضـروری بـوده و در بیـن همـه گیاهـان مشـترک می¬باشـند. ماننـد: کربوهیدرات¬هـا، چربی¬هــا، اســیدهای آمینــه و...

مـواد ثانویه (مـواد مؤثـره): ترکیباتـی هسـتند کـه تنهـا در گیاهـان دارویـی به¬وجـود آمـده و مسـتقیما در رشــد و نمــو گیــاه ضــروری نمی¬باشــند ودر اثــر شــرایط نامســاعد محیطــی ماننــد انــواع تنش¬هــا به¬وجـود می¬آینـد. ایـن مـواد بـر روی بـدن موجـود زنـده اثـرات فیزیولوژیکـی بـر جـای گذاشـته و در درمــان بیماری¬هــا بــه کار بــرده می¬شــوند.

گیاهـان دارویـی را بـا توجـه بـه بخش¬هـای قابـل اسـتفاده طبقـه بنـدی می¬کننـد. در ایـن روش از انـدام مشـخص گیاهـی مانند: ریشـه، ریـزوم، غـده، بـرگ، گل و بـذر بهـره¬بـرداری می¬شـود و بـر اسـاس انـدام یـا اندام¬هـای قابـل مصـرف، گیاهـان دارویـی را بـه شـرح زیـر تقسـیم بنـدی می¬کننـد:

 گیاهـان دارویـی که دانـه آن¬ها استفاده می¬شود ماننـد: سـیاه دانه، اسـفرزه، خارمریـم (ماریتیغـال)، زیـره و...

 گیاهان دارویی که برگ آن¬ها استفاده می¬شود مانند: گزنه، مورد، انواع آویشن، نعناع و...

 گیاهان دارویی که ساقه آن¬ها استفاده می¬شود مانند: رزماری، دارچین

 گیاهــان دارویــی که انــدام زیرزمینــی آن¬ها استفاده می¬شود ماننــد: شــیرین بیــان، ســنبل¬الطیب

 گیاهان دارویی که گل آن¬ها استفاده می¬شود مانند: بابونه، گاوزبان، همیشه¬بهار، ختمی، پنیرک و...

 گیاهــان دارویــی که میوه آن¬ها استفاده می¬شود ماننــد: زرشــک

 گیاهـان دارویـی که صمـغ آن¬ها استفاده می¬شود مانند: باریجـه

علاوه بر این گیاهـان دارویـی بـر اسـاس چرخـه زندگـی بـه سـه دسـته تقسـیم می¬شــوند:

الف) گیاهـان دارویـی یکسـاله

 ایـن گیاهـان دوره رویشـی و زایشـی خــود را در یــک فصــل زراعــی تکمیــل می-نماینــد ماننــد: زنیــان، مـرزه، بابونـه، اسـفرزه

ب) گیاهـان دارویـی دو سـاله

 گیاهانـی هسـتند کـه زندگـی خـود را در دو فصــل زراعــی طــی می¬کنند. ایــن گیاهــان در ســال اول رشــد رویشــی انجــام داده و بعــد از گذرانــدن یــک دوره ســرما در فصـل دوم زراعـی همـراه بـا طویـل شـدن سـاقه¬گل دهنـده، گل و بــذر می¬دهنــد، ماننــدگشــنیز.

ج) گیاهان دارویی چند ساله

 گیاهانی هستند که اغلب بوته¬ای و درختچه¬ای هستند وزندگی خود را در چند فصل زراعی سپری می¬کنند، بیشتر این گیاهان در تمام فصل زنده و پوشیده از برگ هستند اما برخی از آن¬ها با فرارسیدن فصل زمستان به¬خواب زمستانی می¬روند، مانند باد رنجبویه، نعناع، مریم گلی، به لیمو، زعفران، زیتون، زرشک.

گیاهان چند ساله به گیاهان چند ساله علفی و گیاهان چند ساله چوبی تقسیم می¬شوند. گیاهان چند ساله علفی دارای اندام¬های زمینی پایا بوده واندام¬های هوایی آنها همه ساله تجدید می¬شود، مانند نعنا، پونه و ریواس.

گیاهان چوبی چند ساله نیز شامل گیاهان دارویی درختی مانند اقاقیا و درختچه ای مانند گیاه برازمبل می¬باشند.

 رونــد روبــه افزایــش مصــرف گیاهــان دارویــی بــدون توســعه روش¬هــای مناســب کاشــت و مدیریــت و برنامـه ریـزی صحیح، پیامـد نگران کننـده یعنـی تخریـب طبیعـت را در بـر خواهـد داشـت. اگرچه قیمـت گیاهـان جمـع¬آوری شـده از منشـأ طبیعـی و وحشـی بسـیار ارزان اسـت، ولـی بـه دلایلی ماننـد نابـودی عرصه¬هــای طبیعــی، وهمچنیــن نــا کافــی بــودن آن‌ها در عرصــه طبیعــی و در بعضــی مــوارد کیفیــت پاییـن آن‌ها بایـد، بـه منظـور پاسـخ گویـی بـه نیـاز صنایـع دارویـی و دیگـر صنایـع وابسـته بـه گیاهـان دارویـی نسـبت بـه کاشـت و داشـت و برداشـت آن‌ها به¬صـورت گسـترده اقـدام کـرد، همچنیـن فـرآوری صنعتـی آن‌ها توسـط متخصصـان مربـوط باید به¬صـورت گسـترده¬تری صـورت گیـرد. البتـه بایـد از منابــع طبیعــی بــه عنــوان الگــو و مــدل بــه منظــور تولیــد انبــوه مــواد دارویــی در کشــت و صنعــت بهره¬بــرداری گــردد. در ایــن راســتا بررســی عملیــات زراعــی ماننــد زمــان ونحــوه کاشــت، نحــوه تکثیــر، نحــوه برداشــت، تغذیــه و مدیریــت آن، زمــان برداشــت و مراقبت¬هــای پــس از برداشــت در خصــوص گیاهــان دارویــی، نقــش مهمــی را در افزایــش محصــول و کیفیــت آن خواهــد داشــت. توجه نکــردن بــه هریــک از مــوارد فـوق، خسـارت¬های جبـران ناپذیـری را متوجـه تولید کننـده گیاهـان دارویـی خواهـد نمود. بـرای مثـال برداشــت گیاهــان دارویــی در زمــان نامناســب نــه تنهــا میــزان محصــول به¬دســت آمــده را کاهــش می¬دهـد، بلکـه محصـول برداشـت شـده نیـز از کیفیـت مطلوبـی برخـوردار نخواهـد بـود، زیـرا عملکـرد انـدام موردنظر و همچنیـن میـزان متابولیت¬هـای ثانویـه یـک گیـاه دارویـی، در مراحـل مختلـف رشـد و نمـو گیـاه متفـاوت اسـت.

مزایای کاشت و اهلی کردن گیاهان دارویی شامل موارد زیر می¬باشند:

 کاهـش خطـر انقـراض تعـدادی از گیاهـان دارویـی کـه برداشـت آن‌ها توسـط انسـان از طبیعـت زیـاد ا ست.

 تولید انبوه گیاهان دارویی در یک سطح محدود امكان پذیر است.

 كمیت وكیفیت مواد مؤثره با كشت نژادها و بذرهای به نژادی شده افزایش پیدا می-کند.

 اشتغال¬زایی و صادرات غیر نفتی را به همراه خواهد داشت.

 حفظ استانداردهای کیفیت محصول به آسانی امکان پذیر است.

 فرآیندهای پس از برداشت قابل کنترل است.

 امکان کشت ارگانیک وجود دارد.

عوامل مؤثر و کلیدی در زمینه تصمیم‌گیری اولیه جهت کشت گیاهان دارویی شامل موارد زیر است:

 شـناخت دقیـق گیـاه دارویـی موردنظر بـرای کاشـت

 انتخـاب منطقه مورد کاشـت

 مشـخصات اکولوژیکـی منطقـه

 قابلیـت خـاک و آب

 مسـاحت و تنـوع بـازار فـروش

عوامـل محیطـی، شـرایط جغرافیایـی و وضعیـت اكولـوژی محـل رویـش سـبب تغییراتـی در رشـد گیاهـان دارویـی و نیـز در مقـدار و كیفیـت مـواد مؤثـره آن‌ها می¬گـردد. از مهم¬تریـن عوامـل محیطـی مؤثـر بـر رشـد و نمـو و تولیـد گیاهـان دارویـی نـور، دمـا، آبیـاری، ارتفـاع محـل رویـش از سـطح دریـا، خـاک و موجـودات زنـده پیرامـون گیـاه را می¬تـوان برشـمرد.

ویژگی¬هـای رشـد و نمـو گیاهـان دارویـی و نیـز اندام¬هـای مـورد استفاده آن‌ها بایـد در عملیـات مدیریـت زراعـی مدنظـر قـرار گیرنـد. اسـتفاده از روش¬هایـی ماننـد سـرزنی، حـذف جوانه¬هـا، هـرس و سـایه¬اندازی در طـول زمـان ممكـن اسـت بـرای كنتـرل رشـد و نمـو گیـاه و افزایـش و بهبـود كیفیـت و كمیـت گیاهـان دارویـی تولیدشده، ضروری باشـد. اسـتفاده از هـر نـوع ماد شـیمیایی زراعـی در کنتـرل آفـات و امـراض و حفاظـت از گیاهـان و همچنیـن افزایـش تولیـد، فقـط زمانـی مجـاز اسـت کـه جایگزیـن دیگـری بـرای آن وجـود نداشـته باشـد.

درمجموع مدیریت کاشت، داشت و برداشت گیاهان دارویی برای تولید محصول مناسب با خصوصیات مطلوب ضروری است.

فصل اول: آویشن

فصل دوم: چای کوهی

فصل سوم: نعناع

فصل چهارم: نعناع فلفلی

فصل پنجم: مریم گلی

فصل ششم: زوفا

فصل هفتم: رزماری

فصل هشتم: اسطوخودوس

فصل نهم: بادرنجبویه

فصل دهم: مرزه

فصل یازدهم: مرزنجوش

فصل دوازدهم: کنگر فرنگی

فصل سیزدهم: بومادران

فصل چهاردهم: ماریتیغال

فصل پانزدهم: بابونه

فصل شانزدهم: همیشه بهار

فصل هفدهم: ترخون

فصل هجدهم: گلرنگ

فصل نوزدهم: رازیانه

فصل بیستم: زنیان

فصل بیست و یکم: زیره سیاه

فصل بیست و دوم: زیره سبز

فصل بیست و سوم: گشنیز

فصل بیست و چهارم: گلپر

فصل بیست و پنجم: پنیرک

فصل بیست و ششم: ختمی

فصل بیست و هفتم: چای مکی

فصل بیست و هشتم: سنا

فصل بیست و نهم: شیرین بیان

فصل سی‌ام: به لیمو

فصل سی و یکم: گاوزبان

فصل سی و دوم: گل محمدی

فصل سی و سوم: رازک

فصل سی و چهارم: اسفرزه

فصل سی و پنجم: گل راعی

فصل سی و ششم: کتان

فصل سی و هفتم: زرشک

فصل سی و هشتم: استخراج و فرآوری

منابع