اقتصاد ايران دير زماني است كه به يك اقتصاد نفتي تبديل شده؛ اين پديده اقتصادي كه منحصر به كشور ما نيست در محتواي خود دربرگيرنده فرصت‌ها و تهديدات زیادی است، كه قطعاً با برنامه‌ریزی صحیح می‌توان از منافع اين ثروت خدادادي، برای توسعه ملی و منطقه‌ای استفاده کرد. بی شک با خردورزي، بلوغ اجتماعي و شجاعت در تصميم‌گيري و البته با تجربه اندوزی و عبرت گرفتن از گذشته مي‌توان به ضعفها، قوتها و فرصت و تهدیدها پي برد و از آنها در برنامه راهبردی آینده استفاده كرد. در این صورت مطالعه تاریخی تاثیر نفت بر اقتصاد ملی و منطقه‌ای یک ضرورت است.

در طول تاریخ یکصدسال گذشته، كشف نفت به طور شگفت‌زده‌اي اقتصاد و توسعه منطقه در جغرافیای مناطق نفت خیز جنوب و نیز در سطح ملی تاثیر گذاشته است. تحولات اجتماعي، اقتصادي و عمران شهري و منطقه‌اي مناطق نفت‌خيز جنوب با تاريخ تحولات نفت گره خورده و كمتر مطالعه‌اي را مي‌توان مشاهده كرد كه به مباحث توسعهاي و اقتصادي مناطق نفت‌خیز پرداخته و اين دو را از يكديگر کرده باشد.

این مطالعه تلاش دارد تا با ارائه تحليلي تاريخي از وقايع و اتفاقات نفتي، آثار و پيامدهاي اقتصادی آن را در محيط منطقه‌اي بررسي نمايد. در اين مطالعه با تقسيم‌بندي اتفاقات مهم و تاثيرگذار نفت بر مناطق نفت‌خیز طي هشت دوره زماني از دهه قبل از استخراج نفت تا دهه اخير تلاش می‌شود تا چارچوبی برای اثرات متقابل نفت و مناطق نفت‌خیز از دیدگاه اقتصادی ارائه شده و به بررسی اثر نفت بر اقتصاد منطقه‌ای پرداخته شود.

فهرست

سخن پژوهشگاه ................................................................................................................ 11

فصل اول: آغاز سخن........................................................................................................... 13

فصل دوم: بسترهای اقتصادی منطقه قبل از کشف نفت... 19

2ـ1ـ ساختار اقتصادی منطقه در دهه قبل از کشف نفت.... 21

2ـ2ـ منابع اصلی درآمد منطقه قبل از ورود نفت: 23

2ـ3ـ اشتغال در منطقه قبل از ورود نفت به عنوان عاملی درآمدزا 24

فصل سوم: کشف نفت و آغاز اقتصاد نفتی در ایران.. 37

3-1- سرمایه‌گذاری نفتی و اقتصاد منطقه: 40

3ـ2ـ کشف نفت، اشتغال و فعالیت اقتصادی... 41

3ـ3ـ نفت و معیشت مردم منطقه.. 47

3ـ4ـ تکنولوژی مدرن و ظهور صنایع و تأسیسات وابسته.. 50

فصل چهارم: انتقال، پالایش و صدور نفت... 55

4-1ـ افزایش تولید و صدور و اثر اقتصادی در جغرافیای منطقه.. 59

4ـ2ـ  شیوه‌های نوین توزیع و سبک زندگی... 63

4-3- صدور نفت و اهمیت درآمدهای نفتی در تحولات منطقه.. 65

4-4- جنگ جهانی و کاهش درآمد.. 73

4-5- شروع اختلافات با دارسی و تأثیر آن بر منطقه.. 74

فصل پنجم: نفت و اقتصاد سیاسی ایران.. 79

5ـ1ـ تغییرات تولید تحت تاثیر جنگ..... 81

5-2- تغییر سایر مؤلفه‌های اقتصادی... 86

5ـ4ـ تصویب قانون تحریم امتیازات.... 104

5ـ5ـ توافقنامه گس ـ گلشائیان و پیامدهای آن... 106

فصل ششم: اوپک و قانون نفت... 127

6-1- قراراداد کنسرسیوم و زمینه سازی برای تدوین قانون نفت.... 129

6-2- تشکیل اوپک و افزایش درآمدهای نفتی... 132

6-3- شکل‌گیری ایده خصوصی‌سازی در صنعت نفت.... 134

فصل هفتم: نفت و توسعه منطقه‌ای دو دهه. 139

7-1- تغییر ساختارهای اقتصادی منطقه.. 141

صنایع پتروشیمی... 149

مصرف مواد نفتی در کشور. 149

نفت و حمل و نقل... 150

7-2- توسعه زیربناهای اقتصادی مناطق نفتخیز. 153

7-3- توسعه‌ خدمات رفاهی و حمایت‌های فرهنگی نفت.... 159

7-4- کارخانه نورد و لوله‌سازی اهواز. 160

7-5- جمع بندی... 160

فصل هشتم: افزایش قیمت و ایفای نقش در اقتصاد سیاسی.. 163

8-1- اولین شوک نفتی و تأثیر آن بر مناسبات اقتصادی... 165

8-2- عملیات نفتی و تأثیر آن بر گسترش فسادهای دولت پهلوی... 168

8-3- ظهور دولت رانتیر نفتی در ایران... 171

8-4- کاهش معاملات با شرکت‌های عمده نفتی و تأثیر آن بر صنعت نفت.... 173

8-5- نیروی انسانی صنعت نفت.... 175

فصل نهم: انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و نفت... 177

9-1- افزایش قیمت نفت و تأثیر آن بر مناسبات اقتصادی منطقه بعد از انقلاب اسلامی.... 179

9-2- آغاز جنگ، بحران در بازار نفت جهان و افزایش بهای نفت.... 181

9-3- سیاست‌های بازاریابی در زمان جنگ..... 184

9-4- نفت جنوب و تأمین هزینه‌های جنگی... 185

9-5- کاهش سرمایه‌گذاری در نفت و تأثیر آن بر تولید.. 188

9-6- نیروی انسانی صنعت نفت.... 193

فصل دهم: پایان جنگ و آغاز سازندگی در صنایع نفتی.. 195

10-1- افزایش تقاضای بین‌المللی و توسعه سرمایه‌گذاری در نفت.... 197

10-2-انواع قرارداد‌ها در بخش نفت و گاز و پتروشیمی... 203

10-3- وضعیت نیروی انسانی صنعت نفت در دوره 1384-1368.. 204

10-4- وضعیت بهداشتی و درمانی صنعت نفت در دوره 1384-1368.. 207

10-5- اختصاص درآمد نفت به مناطق نفت‌خیز. 208

فصل یازدهم: سخن آخر. 211

ساختار اقتصادی و تغییرات آن در اثر ورود نفت به چرخه اقتصادی... 213

پیوست 1 : 227