وارد شوید | ثبت نام کنید

جنگل و توسعه روستایی

ناشر:

شعبه پژوهشكده محيط زيست

نویسنده:

یورگن پرتز- دیتریش دار- هولم اویبریگ- اکهارد اوچ

مترجم:

دکتر سیده فاطمه امامی- مهندس فرزانه نصیری جان آقا- دکتر سیده محدثه حاتمی شاه خالی

سال نشر:

۱۴۰۰

صفحه:

۱۹۷

نوبت چاپ:

از گذشته دو رویکرد عمده نسبت به جنگل وجود داشته است. در رویکرد اول به جنگل به عنوان منبع تامین کننده چوب( بعد اقتصادی) نگريسته شده و در رویکرد دوم به ارزش‌های زیست محیطی(بعد محیطی) آن توجه میشده است. با این حال و با وجود ارتباط فراوان بین این دو حوزه، از ظرفیتهای آنها به خوبی استفاده نشده است. به تازگی و بر اساس بعد اجتماعی-فرهنگی جنگل‌داري، رویکرد اجتماعی نیز مورد توجه قرار گرفته است. در این رویکرد، بسیاری از اهداف مبهم و پیچیدهای که با رویکردهای قبلی به سختی قابل ادغام و تلفیق بوده، به صورت سادهتری تحقق پذیر گرديده است. در مباحث سیاسی، حفاظت از جنگلها به نسبت ابعاد اقتصادی و زیست محیطی، یک مساله اجتماعی است. تنشها و تعارضات سیاسی عموما به وسیله گفتمانهای اجتماعی هنجاری قابل حل مي‌باشند.

نگرش و رویکرد اجتماعی- فرهنگی به جنگلهای جهان شامل موضوعاتی مانند کار مناسب و سالم، ارزشهای فرهنگی و معنوی، دانش سنتی جنگل، مردمشناسی، تاریخ جغرافیایی، مردم بومی، مدیریت اجتماع محور منابع طبیعی و توسعه روستایی می‌باشد. رشد این رویکر به تدریج با ترکبیب انواع تخصص‌های جدید، علوم گوناگون و تشریک مساعی افراد علاقهمند به محیط زیست و گفتمان جنگل و جوامع بومی تبدیل شده است که ضمن کمک برای غلبه بر تضادهای گذشته، موجب تقویت و غنای آن نیز شده است. انجسام و وابستگی اکوسیستمهای مختلف به یکدیگر، نشان‌دهنده آن است که رویکردهای قبلی نتوانستهاند به خوبی این انسجام و یکپارچگی را نشان دهند. و این امر محدودیت آنها را آشکار میسازد.

یکی از مهمترین رویکردها، توسعه روستایی است. در کشورهای در حال توسعه، جنگل‌ها میتوانند موجب کاهش فقر روستایی شوند. توسعه روستایی، وابسته به سهم جنگلها در امرار معاش روستاییان، متناسب با پهنههای جنگلی در هر ناحیه جغرافیایی است. در واقع جنگلها با توجه به اندازه، تراکم و تنوع خود، نقش موثری در توسعه روستایی دارند. در سال ۲۰۱۵-۲۰۱۴، هرچند جنگل‌ها تنها ۳۰٪ از سطح سیاره زمین را پوشانده بودند، اما با تجزیه و تحلیل نقشه جهانی جنگلها، به روشني مشاهده گرديد که آنچه در سطح جهان به عنوان سطوح یا مناطق جنگلی مشخص شده است، مناطقی جنگلی کم‌تراکم و یا مناطق متراکمی هستند که به سرعت در حال تغییر هستند. بطوريكه اگر آن را با جزئیات بیشتری تجزیه و تحلیل کنیم، متوجه خواهیم شد که فزونی سایر مناطق بر نواحی جنگلی-بغیر از بیابانها، متعلق به مناطقی است که به دلیل آب و هوای خشن، مورفولوژی (کوهها، مناطق سیل خیز) و یا خاکهای اسیدی ضعیف، از منابع طبیعت بیبهره میباشند. به عبارتی در تحلیل نقشه جهانی منابع جنگلی، ذکر این نکته که عمده فضاها توسط پهنههای خشن و لمیزرع اشغال شده است، قابل توجه میباشد. این نواحی عمدتا با تراکم پایین جمعیت شناخته میشوند. این امر باعث میشود که در این نواحی گروه‌های انسانی ساکن بدون توجه به میزان توسعه یافتگی، ارزش منابع جنگلی را بیشتر درک کنند. عموما چشمانداز توسعه روستایی در این مناطق بسیار شکنندهتر از نواحی کم برخوردار با فعالیتهای کشاورزی غالب و همچنین مناطقی است که در آنها خدمات عمومی قابل دسترس هستند.

در سالهای اخیر، تغییر رویکرد از تمرکز بر روی بخشهای کشاورزي و جنگلداری به سمت رویکردهای آینده‌نگرانه و چشم‌انداز محور در حال افزایش است. زيرا مدیریت آبخیزداری، حفظ تنوع زیستی، افزایش ارزش چشماندازها، جلوگیری از بروز بلایای طبیعی یا بهینهسازی تولید در ارزش افزوده و همچنین شرایط اشتغال فقط از منظر رویکرد چشمانداز قابل بررسی میباشد. به این معنا که، نسبت به رویکردهای تکنوکراتیک قبلی، توجه بیشتری در مورد برنامهریزی کاربری اراضی اعمال شده است.

از سوی دیگر، از نظر اجتماعی بر توسعه روستایی تاکید شده است. زيرا رویکرد توسعه روستایی بر بهینهسازی استفاده از منابع درونزای موجود، جهت تأمین معیشت مناسب برای جمعیت روستایی ساکن در مناطق روستایی فعاليت میکند. در واقع توسعه روستایی میکوشد تا برای جمعیت ساکن در نواحی روستایی، همانند همنوعان شهری‌شان شرایط زندگی مناسب را تضمین کند، و این نیاز به تکمیل سیاستهای عمومی مربوط به زیرساختها، آموزش و بهداشت مي‌انجامد.

توسعه روستایی در مناطق جنگلی غالب باید به شدت روی شرکتهای کوچک و متوسط ([۱]SMEs) و کارآفرین تمرکز کند. چوب، زیست فناوری، محصولات جنگلی غیر چوبی و خدمات ثانویه فقط در صورت وجود یک شبکه حیاتی از شرکتهای کوچک و متوسط کارآمد قابل اعتبار است. سیاستهای عمومی باید بر تنگناهای اصلی غلبه کرده و از توسعه آنها حمایت کند. هیزم و محصولات جنگلی غیر‌چوبی حتی در کشورهای توسعه یافته نیز حجم قابل توجهی از اشتغال غیررسمی را در بر مي‌گيرد که باید در اقتصاد رسمی گنجانیده شود. شرکتهای کوچک و متوسط همچنین برای ساختارهای اجتماعی و دموکراسی بسیار مهم هستند، زیرا با افزایش رقابت، از فساد جلوگیری كرده و طبقه وسیعی را تأمین میکنند.

در سالهای اخیر توجه عمدهای به خدمات حیاتی محیط زیستی که توسط جنگلها به شهروندان ارائه میشود، شده است. بررسیها نشان میدهد که نتایج حاصل از طرحهای جنگلزدایی بسیار محدود و شکننده بوده و تمرکز بر رویکردهای بالا به پایین همواره با شکست روبه رو شده است. چرا که به تعادل بین آنچه که از جنگلها در ارتباط با جوامع انسانی باید مدنظر قرار مي‌داده شده، بیتوجهی شده است. در واقع در این نگاه، سهم جنگلها در ارتباط با تامین نیازهای گروههای انسانی به فراموشی سپرده شده و در مقابل رویکرد پایین به بالا ملاك توجه قرار گرفته که در تلاش است تا از کارایی لازم جنگلها برای حفظ روند پایدار و عادلانه جوامع ساکن در ارتباط با جنگل و منابع جنگلی اطمینان حاصل کند.

بحث دیگری که در بعد اجتماعی مطرح می‌شود، مساله جنسیت و توسعه میباشد که منافاتی با يكديگر ندارند. در واقع مطرح شدن مسئله جنسیت، تفاوت چندانی را ایجاد نکرده است تا آنجایی که این رویکرد به خدماتی که زنان به خانواده و جامعه ارائه میکردند، هدایت شده بود. بنابراین مساله، لاینحل باقی ماند. تنها هنگامی که عدالت در بحث جنسیت مطرح شد، به تدریج توازن ایجاد گرديد. پرداخت خدمات زیست محیطی در حالی که در مراحل ابتدایی خود قراردارد، ابزار تحولی است که برای نخستین بار امکان حل نواقص توزیعی رویکردهای قبلی را فراهم می‌آورد. علیرغم تمرکز بر چوب ارزان قیمت یا تامین خدمات زیست محیطی، مساله عدالت، بطور معمول منتفی شده بود.

لازم میدانم به تیم حرفهای نویسندگان این اثر بخاطر کیفیت تدوین فصلهای مربوطه تبریک بگویم. همچنین از پروفسور یورگن پرزشت از دانشگاه درسدِن بخاطر هماهنگیها، تشکرو قدردانی نمایم. این کتاب اطلاعات بسیار ارزشمندی را به دانشجویان دورههای تحصییلات تکمیلی و دست اندرکاران حوزه جنگلها و توسعه روستایی ارائه میدهد. مطمئناً، این کتاب نواقص موجود را پوشش داده و به پیشبرد مسئله جنگلها و توسعه روستایی کمک میکند.