پر واضح است که هر مقیاس جغرافیایی از سطوح کلان ملی تا خرد محلی به‌واسطه ارتباط سیستماتیک عناصر آن، اثرات قابل توجهی در پایداری نهایی آن سیستم دارد. هر سیستم فضایی و یا سرزمینی از مجموعه‌ای از عناصر و نیز روابط تشکیل شده است که در شکل­دهی به این روابط، عملکرد و نیز در عین حال سلسله مراتب موجود در سیستم مؤثر است. به واقع تمامی عناصر یک منطقه که شاید جمعیت (نقاط شهری و روستایی)، فعالیت (به‌ویژه مراکز صنعتی) و عناصر مکمل آن (مانند خطوط ارتباطی، انرژی و...) از اصلی‌ترین آنها باشند؛ به‌واسطه نوع ارتباطی که با یکدیگر برقرار می‌کنند، تا حدود زیادی تبیین‌کننده پایداری و یا ناپایداری سیستم منطقه و یا هر مقیاس جغرافیایی هستند. در این میان شاید بتوان هدایت و نیز ترسیم مسیر بهینه روابط و تعاملات درون و حتی برون منطقه‌ای و نیز سازمان‌دهی بازیگران مؤثر در توسعه منطقه را از پیش‌نیازهای ضروری دانست. عدم هماهنگی، چندپارگی، موازی ‌کاری و... و در برخی موارد فقدان متولی در موضوعات توسعه و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، نه فقط مقیاس منطقه، بلکه محیط‌های شهری و روستایی را با آسیب‌های جدی روبه‌رو کرده است. بنابراین می‌توان ادعا نمود که هماهنگی مؤثر در دستیابی به اهداف توسعه پایدار که چیزی جز شکوفایی و ارتقاء کیفیت زندگی سکونتگاه‌های شهری و روستایی در منطقه نیست؛ تنها در سایه الگوی صحیح مدیریت منطقه است

 پیشگفتار...................................................................................................................................... 13

فصل اول: مفاهیم و مبانی نظری............................................................................................... 15

1-1- مقدمه......................................................................................................................... 15

1-2- اهمیت مدیریت منطقه.............................................................................................. 19

1-3- تعریف مفاهیم و واژگان.............................................................................................. 21

1-4- نظری بر مفاهیم و رویکرد‌های عام مدیریت.............................................................. 24

1-5- تئوری‌ها و مدل‌های مديريت سرزمين....................................................................... 27

1-5-1- تفرق در نظام برنامه‌ريزي و مديريت شهري و منطقه‌اي.................................. 30

1-5-1-1- تفرق عملکردي در نظام اداره و مديريت شهري...................................... 30

1-5-1-2- تفرق سياسي/ حکومتي (تفرق قلمروی)................................................... 30

1-5-2- حکمروايي شهری و منطقه‌ای............................................................................ 31

1-5-2-1- معیارهای حکمروايي خوب شهری و منطقه‌ای......................................... 31

1-5-3- رويكردهاي نوین در برخورد با مسئله............................................................... 35

1-5-4- منطقه‌گرایی...................................................................................................... 38

1-5-4-1 - رویکردهای کلان منطقه‌گرایی................................................................ 40

1-5-4-2- انواع منطقه‌گرایی..................................................................................... 42

1-6- رویکرد نهادی به توسعه منطقه‌ای.............................................................................. 48

1-7- جمع‌بندی................................................................................................................... 51

فصل دوم: الگوها و تجارب جهانی مدیریت منطقه‌ای........................................................... 53

2-1- مقدمه......................................................................................................................... 53

2-2- بررسی الگوهای مدیریت منطقه‌ای در کشورهای جهان............................................. 61

2-2-1- مدل‌هاي چهارگانه حكومت منطقه‌اي............................................................... 61

2-2-2- رويكردهاي هفده‌گانه منطقه‌گرايي.................................................................... 66

2-2-2-1- هشت رويكرد ساده................................................................................... 66

2-2-2-2- شش رويكرد متوسط................................................................................ 69

2-2-2-3- دشوارترين رويكردها................................................................................. 71

2-3- مروری بر تجاربی از بکارگیری رویکرد منطقه‌گرایی در اداره مناطق......................... 73

2-3-1- نهاد توسعه منطقه مانیل.................................................................................. 73

2-3-2- حکومت منطقه‌ای ایل دوفرانس پاریس............................................................ 75

2-3-3- ایالت اونتاریو کانادا........................................................................................... 77

2-3-4- سازمان خدمات منطقه‌ای ونکوور بزرگ........................................................... 79

2-3-5- اتحادیه حکومت‌های محلی منطقه خلیج سانفرانسیسکو.................................. 80

2-3-6- نیوسالت ولز (استرالیا)...................................................................................... 82

2-3-7- بلژیک................................................................................................................ 85

2-3-8- سوییس............................................................................................................. 88

2-3-9- اتریش................................................................................................................ 93

2-3-10- روسیه.............................................................................................................. 96

2-4- جمع‌بندی................................................................................................................ 101

فصل سوم: تجارب و ابعاد مدیریت سرزمین در ایران.......................................................... 107

3-1- مقدمه...................................................................................................................... 107

3-2- ابعاد نظام مديريت سرزمين در ايران...................................................................... 115

3-2-1- عناصرحاكميت و مديريت امور عمومي.......................................................... 117

3-3- مرور تجارب داخلی.................................................................................................. 120

3-3-1- مطالعات طرح‌هاي توسعه و عمران (جامع) ناحيه در مبحث مدیریت اجرایی... 120

3-3-1-1- طرح توسعه وعمران منطقه کنگان....................................................... 121

3-3-1-2- طرح توسعه و عمران ناحيه گچساران (دوگنبدان)............................... 125

3-3-1-3- طرح توسعه و عمران منطقه اصفهان..................................................... 127

3-3-1-4- طرح توسعه و عمران منطقه قزوین....................................................... 127

3-3-1-5- طرح توسعه و عمران منطقه الیگودرز................................................... 128

3-3-1-6- طرح توسعه و عمران منطقه بهبهان...................................................... 128

3-3-1-7- طرح توسعه و عمران منطقه غرب اصفهان............................................ 130

3-3-1-8- طرح توسعه و عمران منطقه جنوب فارس............................................ 132

3-3-1-9- طرح توسعه و عمران منطقه سمنان..................................................... 134

3-3-1-10- طرح توسعه و عمران منطقه شاهرود.................................................. 137

3-3-2- تجربه نظام مدیریت مجموعه‌های شهری کشور............................................ 137

3-3-2-1- طرح مجموعه شهری تهران................................................................... 139

3-3-2-2- نظام مدیریت مجموعه‌های شهری ایران............................................... 139

3-3-2-3- بازنگری استراتژیک نظام مدیریت کلان شهر تهران............................. 144

3-3-3- تجربه طرح توسعه محور شرق....................................................................... 145

3-3-3-1- محیط و کلیت سیستم.......................................................................... 145

3-3-3-2- اهداف سیستم........................................................................................ 145

3-3-3-3- عناصر و تشکیلات سیستم..................................................................... 146

3-3-3-4- روابط سیستم......................................................................................... 146

3-3-4- جايگاه مدیریت و برنامه‌ریزی عمران منطقه‌ای در برنامه‌های توسعه کشور.. 148

3-3-4-1- مدیریت و برنامه‌ریزی عمران منطقه‌ای در برنامه عمراني اول............. 148

3-3-4-2- مدیریت و برنامه‌ریزی عمران منطقه‌ای در برنامه عمراني دوم............. 149

3-3-4- 3- مدیریت و برنامه‌ریزی عمران منطقه‌ای در برنامه عمراني سوم........... 151

3-3-4-4- مدیریت و برنامه‌ریزی عمران منطقه‌ای در برنامه عمراني چهارم......... 152

3-3-4-5- مدیریت و برنامه‌ریزی عمران منطقه‌ای در برنامه عمراني پنجم.......... 154

3-3-4- 6- برنامه‌ اول توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي...... 156

3-3-4- 7- برنامه دوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي..... 158

3-3-4- 8- برنامه سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي.... 159

3-3-4- 9- برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي. 161

3-3-4-10- برنامه پنجم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي. 163

3-3-4- 11- برنامه ششم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي 164

3-3-4-12- جمع‌بندی برنامه‌های توسعه کشور..................................................... 166

3-4- جمع‌بندي................................................................................................................ 170

فصل چهارم: عناصر و نهادهای موثر در مدیریت منطقه‌ای............................................... 173

4-1- مقدمه...................................................................................................................... 173

4-2- عناصر و نهادهای تاثیرگذار در مدیریت ناحیه‌ای و منطقه‌ای................................. 174

4-3- جمع‌بندی................................................................................................................ 196

فصل پنجم: تحلیل ابعاد مدیریت منطقه‌ای در ایران.......................................................... 197

5-1- مقدمه...................................................................................................................... 197

5-2- ابعاد روابط سازمانی مدیریت منطقه‌ای در ایران..................................................... 197

5-2-1- چارچوب نظري روابط بين‌سازماني................................................................ 199

5-2-2- تطبيق روابط سازماني سازمان‌هاي دخيل در مديريت ناحيه و منطقه......... 202

5-2-3- بررسي عناصر عمده داراي موقعيت ارتباطي در برنامه‌ريزي و مديريت......... 203

5-3- ابعاد قانونی مدیریت منطقه‌ای در ایران.................................................................. 205

5-3-1- قوانين و مقررات عام شهري و منطقه‌اي ناظر بر توسعه و عمران قلمرو منطقه 207

5-3-1-1- قانون شهرداري‌ها................................................................................... 207

5-3-1-2- قانون تأسيس شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران......................... 208

5-3-1-3- قانون تغيير نام وزارت آباداني و مسكن به وزارت مسكن...................... 209

5-3-1-4- قانون تعاريف و ضوابط تقسيمات كشوري و آيين‌نامه اجرايي آن......... 209

5-3-1-5- قانون حفظ كاربري اراضي زراعي و باغ‌ها.............................................. 210

5-3-1-6- آيين‌نامه مربوط به استفاده از اراضي، احداث بنا و تأسيسات................ 211

5-3-1-7- ماده 70 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي......... 213

5-3-1-8- ماده 136 قانون برنامه سوم توسعه اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي........ 214

5-3-1-9- قانون تعاريف محدوده و حريم شهر، روستا و شهرك و نحوه تعيين آن 214

5-3-1-10- ضوابط و معيار‌هاي استقرار صنايع...................................................... 215

5-3-1-11- آيين نامه نحوه بررسي و تصويب طرحهاي توسعه و عمران محلي.... 216

5-3-1-12- آئین نامه شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان و كارگروه‌های تخصصی 217

5-3-1-13- سیاست‌های کلی آمایش سرزمین ابلاغی مقام معظم رهبری............ 219

5-4- ابعاد مالي و انساني موثر در توسعه و عمران و مدیریت منطقه‌ای در ایران............ 222

5-4-1- سطح ملي....................................................................................................... 223

5-4-2- سطح منطقه‌اي............................................................................................... 224

5-4-3- سطح محلي.................................................................................................... 224

5-4-4- بودجه‌ريزي دولتي.......................................................................................... 225

5-5- جمع‌بندی................................................................................................................ 227

5-5-1- اهداف و راهبردهای نظام مدیریت، توسعه و عمران منطقه........................... 231

5-5-2- راهبردهای نظام مدیریت توسعه و عمران منطقه.......................................... 232

فصل ششم: ارائه الگوی مناسب مديريت قلمرو ناحيه و منطقه....................................... 237

6-1- مقدمه....................................................................................................................... 237

6-2- مدل رویکرد تک سطحی......................................................................................... 239

6-3- الگوی مدیریت مبتنی بر نظام دو سطحی.............................................................. 239

6-4- انتخاب مدل مناسب به منظور كاربرد آن در مديريت قلمرو ناحيه و منطقه......... 240

6-5- مدیریت منطقه در شرایط کنونی............................................................................ 241

6-6- ارائه الگوي مناسب در مديريت منطقه در ايران...................................................... 242

6-6-1- طراحي و پيشنهاد الگوي مناسب مديريت ناحيه در ايران............................. 243

منابع.......................................................................................................................................... 255