نقش اندیشه بینامتنیت در حفظ مالکیت معنوی در نشر دیجیتال

ملیحه درخوش

دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی

بینامتنیت چیست؟

نظريه بِينامتنيت[1] يكي از مهم ترين نظريات ادبي و فلسفي قرن بيستم است كه توسط خانم ژوليا كريستوا[2]، فيلسوف، روانكاو و رمان نويس بلغاري ابداع شد. از زمان ابداع اين نظريه كه حدود 50 سال از عمر آن مي گذرد، حوزه‌هاي مختلفي در رابطه با آن مورد تحليل قرار گرفته و گسترش يافته‌اند.

نظريه بينامتنيت بر اين باور است كه هر متني بر پايه متن‌هاي پيشين خود شكل مي‌گيرد. هيچ متني نيست كه كاملاً مستقل توليد يا حتي دريافت گردد. بنابراين در توليد و دريافت يك متن همواره پيش‌متن‌ها نقش اساسي ايفاء مي‌كنند. به بيان ديگر، بدون روابط بينامتني هيچ متني خلق نمي‌شود (نامورمطلق، 1390).

متن در گذشته گاهي به نوشتار اطلاق مي‌شد و در همين خصوص متن به معناي نسخه به ‌ويژه نسخه‌هاي اصلي و دست‌نوشت در نظر گرفته مي‌شد. متن همچنين به معناي كالبد اثر مورد توجه قرار گرفت و سپس به بخش اصلي يك اثر نيز اطلاق شده است. معنايي كه فيلسوف و نشانه شناس فرانسوي ، رولان بارت[3]، براي متن قائل شد تحول زيادي در ابعاد برداشت از اين واژه ايجاد كرد. از ديدگاه بارت، ، متن در مقابلِ اثر قرار مي‌گيرد. متن، برعكسِ برخي از معناهاي گذشته محتواي غيركالبدي اثر است. اين متن نسبت به كالبد و نسبت به مؤلف داراي هويتي مستقل است. همين معنا از متن بود كه محور اصلي پژوهشهاي ساختارگرايانه قرار گرفت. متن داراي ابعاد گسترده‌اي شد و هر كدام از پيكره‌‌هاي مطالعاتي - به ‌ويژه در علوم انساني - به‌عنوان متن تلقي گرديدند. بر اساس اين باور جامعه و اجتماع نيز متن محسوب مي‌شوند. با نگرش نويني كه كريستوا و بارت نسبت به متن ارائه نمودند هر متني داراي روابط ميان‌متني است و بر اساس همين نوع روابط امكان توليد پيدا مي‌كند. بنابراين متن همواره داراي ردّپايي از متن‌هاي ديگر است و همواره در يك روابط ميان‌متني است كه متنِ نوين خَلق مي‌شود (آلن، 1385).

هیچ متنی را نمی‌توان به تنهایی و بدون اتکا به متون دیگر فهمید، زیرا نمی‌توان از استفاده کردن لغات و عباراتی که دیگران قبلاً استفاده کرده‌اند اجتناب کرد؛ بنابراین بینامتنیت نشان دهنده آن است که همه رویدادهای ارتباطی به نوعی به رویدادهای پیشین مربوط‌‌اند و از آن‌ها بهره می‌گیرند. یک متن را می‌توان حلقه‌ای در یک زنجیره بینامتنی دانست. یعنی مجموعه‌ای از متون که در آن هر متن، عناصری از متن یا متون دیگر را در خود تعبیه می‌کند.

بینامتنیت دارای سه رکن اصلی است:

-         متن حاضر: متنی که مورد بررسی قرار می‌گیرد و ارتباطات بینامتنی آشکار و پنهان آن با سایر متون مدنظر قرار می‌گیرد.

-         متن پنهان: گاهی بینامتنیت به صورت آشکار در متن دیده نمی‌شود، بلکه تأثیر متنی در متن حاضر به صورت پنهان و ضمنی وجود دارد. در بسیاری از متون، نویسنده متاثر از دیدگاهها و نظرات نویسندگان دیگر و متون آنهاست اما ممکن است به صورت آشکار به آن‌ها اشاره نکند.

-         روابط بینامتنی: روابط متن حاضر با متون دیگر که به صورت آشکار بیان شده باشد و یا در متن به صورت پنهان قابل بررسی است (نامورمطلق، 1390).

با توجه به نشر متون گوناگون و تعدد ویرایشهای متعدد از متون در دنیای دیجیتال، بررسی نظریه بینامتنیت در نشر دیجیتال، مسئله قابل اهمیتی است و پرسش این است که چطور می‌توان روابط بینامتنی را در نشر دیجیتال برای حفظ مالکیت معنوی در نظر گرفت؟

نشر دیجیتال

به طور کلی، نشر دیجیتال به توزیع هر نوع محتوا از طریق روشهای دیجیتال که شامل استفاده از رایانه‌ها می‌شود، اشاره دارد. البته رایانه‌ها می‌توانند به سایر دستگاه‌های دیجیتال مانند تلفن‌های همراه، تلویزیون‌های هوشمند و کتابخوان‌های الکترونیکی نیز اشاره داشته باشند. نشر دیجیتال لزوماً نیازی به دیجیتالی کردن رسانه‌های چاپی ندارد و می‌تواند به برنامه‌های تلفن همراه، وب‌سایت‌های جهانی مانند وبلاگ‌ها یا ویکی‌ها، میم‌ها[4] یا ویدیوهای آنلاین نیز اطلاق شود. با این حال، بیشتر اوقات به انتشار هر گونه محتوای سنتی به صورت آنلاین نیز اشاره دارد (Wikipedia, 2022).

برخی از مزاياي نشر دیجیتال را می‌توان بـه شرح زير دسته بندي کرد (بابایی، 1382؛ نقل شده در عنایت تبار، منتظر، 1386):

1.     پس از انتشار، سرعت انتقال در محيط الکترونيکي بسيار زياد است

2.     سرعت بازخورد مطالب، بيشتر است

3.     فرايند انتشار مراحل، کوتاه و کم هزينه‌تر است.

4.     دسترسي کاربران از نقاط دور، آسان و سريع‌تر است.

5.     امکان مقايسة متون مشابه با سرعت بيشتر، زمان و هزينة کمتر، ميسر است.

6.     کاوش در متون الکترونيکي سرعت بالايي دارد.

7.     امکان مباحثه و مذاکره دربارة مطالب منتشر شده، به صورت هم‌زمان (فـردي و گروهي) فراهم ميشود.

8.     پديد آورندگان ميتوانند مستقيماً اقدام به انتشار مطالب خود کنند.

9.     اشتراک منابع اطلاعاتي مفهوم وسيعتر و واقعيتر مي يابد.

10. دسترسي به مفاهيم وموضوعهاي مرتبط در حوزه‌هاي گوناگون ممكن ميشود.

11. برخي محدوديتهاي دسترسي به منابع اطلاعات کـه در نشر سنتي وجـود دارد، همچون محدوديتهاي زماني و مکاني و وجود شرايط خاص، رنگ مي بازند.

12. بازبيني، ويرايش و اصلاح مطالب، آسان‌تر و سريعتر است

در سالیان اخیر استفاده از نشر دیجیتال به دلیل مزایای مطرح شده، دارای طرفداران بسیاری است اما این نشر دارای معایبی نیز هست که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

-         سهولت کپی برداری غیرمجاز و عدم رعایت قانون حق مولف (حفظ حقوق مادی و معنوی صاحب اثر)

-         عدم دسترسی عموم به ابزارهای واسطه (همانند رایانه)

-         عدم اطلاعات کافی کلیه مخاطبان از روش استفاده از نشریات الکترونیکی

-         امکان ویرایش متون در زمان‌های مختلف و عدم ثبات در محتوا (Molitor& Ritter, 2020).

مسائل مربوط به حق مؤلف كتابهای الكترونیكی حتی از كتابهای چاپی، چه برای ناشران و چه برای نویسندگان، بسیار پیچیده‌تر و مشكل‌سازتر است. استفاده غیرمجاز از كتابهای الكترونیكی و سهولت كم و زیاد كردن تمام یا بخشی از آن‌ها، ناشران و نویسندگان را با مشكلاتی مواجه ساخته است. در واقع ذخیره، تكثیر، تغییر، و ارسال الكترونیكی متون و تصاویر كتابهای الكترونیكی در بسیاری موارد به سادگی صورت می‌گیرد. حتی در كشورهای پیشتاز در نشر الكترونیكی هنوز موضوع حق مؤلف كتابهای الكترونیكی حل نشده است و ناشران و نویسندگان با دیده تردید به این موضوع می‌نگرند. موضوع حق مؤلف و مالكیت معنوی نشر كتاب در محیط وب را می‌توان یكی از مهم‌ترین چالشها و موانع بر سر راه انتشار این‌گونه آثار در قالب الكترونیكی به شمار آورد، زیرا كه از جنبه‌های فناورانه، نشر الكترونیكی پیچیده‌تر است و نیاز به سیاست‌‌گذاری كلان در سطوح ملی و یا بین‌المللی دارد (حیدری، 1383).

نشر دیجیتال و ارتباط متون

با ظهور نسل‌های مختلف وب و استفاده فراگیر کاربران از آن‌ها، نشر دیجیتال در هر یک از انواع وب با استفاده از ویژگی‌های آن تغییر کرده و به روزرسانی شد.

در وب 1 که در سال 1971 در پروژه گوتنبرگ[5] و توسط مایکل اس. هارت[6] در دانشگاه ایلینویز آغاز به کار کرد، ارتباطات فرامتنی و حفظ ارتباط متن با ایده به کارگرفته شده از متنی دیگری (متن پنهان) امکانپذیر شد. در سال 1989 طرح پیشنهادی وب ارائه شد و به این ترتیب پس از توسعه و پیاده سازی اولین رایانه‌های سرویس دهنده در سال 1990 شبکه جهانی وب در آزمایشگاه فیزیک ذره‌ای اروپا[7] واقع در سوییس ابداع شد. استفاده از فرامتن‌ها[8] از ویژگی‌های بارز نسل اول وب بود که در نشر دیجیتال، امکان ایجاد ارتباط میان متون را فراهم کرد (صابری، صدیقی، 1386). با ظهور وب، نشر وبی نیز با استفاده از فرهنگ ایجاد دسترسی به متون مختلف به طور هم‌زمان مورد توجه قرار گرفت و روش نوینی را در نشر دیجیتال مطرح کرد.

وب 2 تنوع مجاری دستیابی به اطلاعات را موجب شد؛ به صورتی که افراد می‌توانند به بسیاری از اطلاعات دست یابند بدون اینکه لازم باشد به طور مستقیم به منبع اصلی اطلاعات مراجعه کنند (جمالی مهموئی، 1388). در وب 2 و با ایجاد امکان تعامل با کاربر، امکان ویرایش متون توسط ناشر، نویسنده و کاربران که مخاطبان متون محسوب می‌شدند، فراهم شد. امکان ایجاد ارتباط یک متن با متون دیگر توسط افرادی به غیر از نویسنده اصلی، ویژگی بارز نشر وبی در نسل دوم وب بود. همچنین استفاده هم‌زمان از متون و چندرسانه‌ای‌ها جذابیت نشر وبی را افزایش داد و کاربران از قابلیت‌های رسانه‌های نوین برای انتشار متون استفاده کردند. از ویژگی‌های دیگر نشر وبی در نسل دوم وب، ارائه یادداشت‌ها و نیز معرفی منابع مرتبط با متن توسط مخاطبان به نویسنده بود. خوانندگان متون وبی با معرفی متون مرتبط، متونی را به نویسنده ارائه می‌کردند که خود از آن آگاهی نداشت. این ویژگی، امکان به اشتراک‌‌گذاری دانش را میان نویسنده و خوانندگان فراهم آورد و ارتباطات بینامتنی را تقویت کرد.

در وب 3 استفاده از شبکه‌های معنایی امکان ارائه ارتباطات بینامتنی و نیز تعریف مفهومی از این روابط را بیش از پیش فراهم کرد. استفاده از هستی شناسی‌ها[9] در ایجاد مفاهیم در متن و نیز ارتباط با منابع دانش مانند فرهنگ‌ها، دایره المعارف‌ها، متون مرجع و نیز داده‌های ساختارمند، روابط مفهومی میان متون و عناصر آن را به وجود آورد(Coffee & et al., 2020).

با توجه به امکانات موجود در نشر دیجیتال و فضای وب ارتباط میان متون در قالب‌های مختلف افزایش یافته است. در این میان، حقظ حق مالکیت معنوی متون در فضایی که امکان ویرایش متون توسط افراد مختلف وجود دارد، یکی از چالش‌های مورد بحث است. در عین حال ارتباطات فرامتنی و امکان دسترسی به منابع مختلف از طریق پیوندهای وبی میان متون، کمک زیادی به فهم ارتباط متون و حفظ ایده‌های مرتبط برای شکل گیری متون جدید بر اساس دیدگاه نظریه بینامتنیت دارد. قوانین نشر دیجیتال راهکار مفیدی برای حفظ مالکیت معنوی متون و حفظ ایده‌های شکل دهنده به متون جدید است. قوانین نشر دیجیتال با رویکرد به روزرسانی حقوق مولفان نقش مهمی در حفظ ارتباط متون و نقش آن‌ها در تولید متون دیگر دارد.

نتیجه گیری

در ایجاد روابط بینامتنی در نشر دیجیتال، مسایلی وجود دارد که باعث عدم پایداری استفاده از متون در ارتباط با یکدیگر می‌شود. در پیوندهای فرامتنی که در نشر دیجیتال ایجاد می‌شود، برخی از متون که به آن‌ها ارجاع داده شده، به صورت دیجیتال در دسترس نیستند و کاربران به طور هم‌زمان نمی‌توانند به متن مرتبط دسترسی پیدا کنند.

در عین حال، صفحات و متون موجود در فضای وب ناپایدار است و امکان حذف و یا ویرایش آن‌ها توسط نویسنده و یا کاربران وجود دارد. به همین دلیل حفط مالکیت معنوی یک ایده یا نظر در یک متن و اشاره به آن، گاهی به طور دائم قابل اثبات نیست.

برخی از متون با دسترسی‌های محدود در اختیار کاربران قرار دارد و بررسی روابط بینامتنی در این متون برای همه کاربران فراهم نیست.

نشر دیجیتال، امکان ایجاد ارتباط بینامتنی را افزایش داده و دسترسی به متون مرتبط در فضای دیجیتال برای مخاطبان بیشتری امکان پذیر است. امکان ارائه متون در نسخه‌های مختلف به فراخور مخاطبان متنوع فضای دیجیتال و نیز ایجاد پیوند با متون و نیز منابع وبی و چندرسانه‌ای می‌تواند به درک روابط بینامتنی در ذهن خواننده متن کمک نماید. اگر مسایلی مانند عدم پایداری دسترسی در محیط دیجیتال و ویرایش‌های متنوع متون، کنترل شود، حفظ مالکیت معنوی متون در محیط دیجیتال با استفاده از پیوند متون پنهان با متن حاضر امکان پذیر خواهد بود.

منابع و ماخذ:

آلن، گراهام. (1380). بینامتنیت. ترجمه پیام یزدان جو. تهران: نشر مرکز.

جمالی مهموئی، حمیدرضا. (1388). وب 2 و دسترسی به اطلاعات. کتاب ماه کلیات. 141: 10-13.

حیدری، بهروز. (1383). نشر الکترونیکی: مزایا، معایب، دورنگاهی به آینده کاغذ. فصلنامه اطلاع رسانی. 19 (3-4): 51-60.

صابری، محمدکریم، صدیقی، حسن. (1386). تغییر دوباره وب: مروری بر وب 1 با نگاهی به وب 2. اطلاع یابی و اطلاع رسانی. 3: 11-17.

عنایت تبار، محمد، منتظر، غلامعلی. (1386). چرخه نشر سنتی در برابر چرخه نشر الکترونیکی. فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی. 10 (2): 259-276.

نامور مطلق، بهمن. (1390). درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها. تهران: سخن، 1390.

ویکی پدیا. (2022). پروژه گوتنبرگ. ]در دسترس[: پروژه_گوتنبرگ https://fa.wikipedia.org/wiki/

ویکی پدیا. (2022 الف). میم. ]در دسترس[: میم https://fa.wikipedia.org/wiki/

Coffee, Neil & et al. (2020). Intertextuality in the Digital Age. Transactions of the American Philological Association. 142. pp.383–422

Molitor, Paul & Ritter, Jorg. (2020). Digital methods for intertextuality studies. Information Technology 2020; 62(2). pp. 49–51.

Wikipedia. (2022). Electronic publishing. Available at : https://en.wikipedia.org/wiki/Electronic_publishing