امروزه اکثر نقاط جهان و به‌ویژه کشور ایران در معرض انواع مخاطرات محیطی هستند. یکی از مهم‌ترین این مخاطرات، پدیده بیابان‌زایی است که به شکلی گسترده در اکثر مناطقی که استفاده‌های غیر پایدار از طبیعت می‌شود به‌شدت مشاهده می‌شود و نمادهای آن نظیر شور شدن و قلیایی شدن اراضی، افت سطح آب‌های زیرزمینی، لم‌یزرع شدن اراضی کشاورزی، خشک شدن تالاب‌ها، تخریب مراتع و خشکیدگی جنگل‌ها، بروز سیل‌های مخرب و .... در جای‌جای کشور وجود دارد. درگذشته حاشیه تمام شهرها را باغات و اراضی کشاورزی در برگرفته بود و این به‌مثابه مانع و حائلی بین بیابان و اراضی شهری عمل می‌کرد و مانع از پیشروی و گسترش و تأثیر بیابان به داخل شهرها و سایر مناطق می‌شد. حال با گسترش شهرها، تمامی این باغات و اراضی کشاورزی تغییر کاربری داده و عملاً این مانع و حائل از بین رفته است و شهرهای بخصوص منطقه‌ی فلات مرکزی ایران بلافاصله و بدون هیچ واسطه‌ای به بیابان‌ها و در برخی موارد در حاشیه و مجاورت تپه‌های شنی قرارگرفته‌اند. تعطیلی‌های شهرها به دلایل آلودگی هوا چه از نوع صنعتی و چه به دلایل گردوغبار پدیده‌ای است که همه‌ساله ما با آن درگیر هستیم و منشأ بسیاری از این آلودگی‌ها و بخصوص گردوغبارها ریشه محلی دارد و در اثر تغییر کاربری اراضی و مدیریت نامناسب منابع آبی و خاکی و پوشش گیاهی حادث‌شده است.

کشور ایران، کشوری است پهناور باسابقه تمدنی بسیار غنی و ظرفیت‌های بالای محیطی. در طول تاریخ این کشور مورد هجوم بسیاری از کشورها و قومیت‌ها قرارگرفته است و از شرق و غرب عالم به این کشور تاخته‌اند و سعی بر تاراج بردن منابع و مواهب آن داشته‌اند؛ اما کشور ما و مردم ما بعد از این هجوم‌ها همواره توانسته‌اند خود را بازیابند و به شرایط خوب گذشته خود برگردند. این به دو دلیل بوده یکی اینکه ایرانیان افرادی باهوش هستند و توانایی ذهنی بالایی داشته‌اند و دیگر اینکه این کشور طبیعتی کم‌نظیر و یا بی‌نظیری داشته و دارد که توانسته پایداری خود را حفظ کند. در اثر هجوم اقوام مختلف از مغول، ترک و روس و ... به کشور، آن‌ها نتوانسته‌اند این دو مورد را از ایران بگیرند و به همین خاطر کشور ما همواره توانسته جایگاه مناسب خود را در منطقه حفظ کند؛ اما شرایطی که در حال حاضر وجود دارد تا حد زیادی نگران‌کننده است چراکه ما به طبیعت به شکل یک موجود غیرزنده نگاه کرده و آن را بدون حیات انگاشته‌ایم. مدیران کشور و مهندسین، به بهانه‌های توسعه و اشتغال و دلایل دیگر از منابع طبیعی کشور خرج کرده و به قولی بار این مسائل عمدتاً بر دوش منابع طبیعی کشور بوده است. به‌شدت تغییر کاربری اراضی بخصوص در مناطق نیمه‌خشک در کشور انجام‌شده و می‌شود و معادن به‌شدت بهره‌برداری می‌شوند. مدیریت منابع آبی کشور منطقه‌ای است و به شکل جامع بدان نگریسته نمی‌شود. مدیران کشوری و مهندسان به دلایل مختلف پروژه‌های انتقال آب را در کشور انجام می‌دهند و آب را بین حوزه‌های مختلف منتقل می‌کنند بدون اینکه توجه کافی به عواقب آن داشته باشند. در کشور خشک ما سدهای مخزنی بزرگ به بهانه‌های مختلف توسعه کشاورزی و صنعتی اجرا می‌شود. تعداد دام‌های کشور بسیار بیشتر از ظرفیت مجاز مراتع است. فشار زیادی بر دوش جنگل‌های شمال و غرب کشور است و پدیده‌های خشک شدن شمشاد شمال و بلوط غرب از نشانه‌های آن است. همه‌ی این موارد نشان‌دهنده این است که کشور در معرض ورشکستگی محیطی است. این نوع ورشکستگی بسیار خطرناک‌تر از حمله مغول و کشتن افراد و سوزاندن کتابخانه‌ها است چراکه اگر طبیعت از بین رفت دیگر برگرداندن شرایط به وضعیت گذشته بسیار نامحتمل است.

فصل اول: بیابان‌زایی: بحران‌ها و فرصت‌ها

1-1 چرای مفرط و بیابان‌زایی  

1-2 محدودیت در بازگشت طبیعی به شرایط اولیه  

1-3 وظیفه پیش رو  

1-4 تلاش جهت احیا  

1-5 احیای اراضی امری عملی است  

1-6 خلاصه  

فصل دوم: فهم اکولوژی مناطق خشک

2-1 ساختار و عملکرد اکوسیستم  

2-1-1 اقلیم و اقلیم‌های خرد  

2-1-2 آب  

2-1-3 رطوبت خاک  

2-1-4 درجه حرارت  

2-1-5 درجه حرارت خاک  

2-1-6 ساختار خاک و توسعه  

2-1-7 اکولوژی خاک  

2-1-8 نفوذ و نگهداشت رطوبت  

2-1-9 شیمی خاک  

2-1-10 موجودات همزی خاک  

2-1-11 قارچ ریشه‌ای  

2-1-12 ریزوبیوم  

2-1-13 گیاهان بیابان  

2-1-14 علفخواری  

2-1-15 بوته‌ها، درختان و سایر گیاهان چندساله  

2-1-16 یکساله‌ها  

2-2 زندگی در خاک سطحی  

2-2-1 مورچه‌ها  

2-2-2 موریانه  

2-2-3 کرم‌ها، نماتدها و سایر موجودات ریز  

2-2-4 پستانداران و خزندگان  

2-2-5 انسان  

2-2-6 پرندگان  

2-3 خلاصه  

منابع برای مطالعه بیشتر:  

فصل سوم: جنبه‌های اقتصادی و روان‌شناختی بیابان‌زایی

3-1 اقتصاد  

3-2 اجازه بهره‌برداری (مالکیت، حق دسترسی)  

3-3 روان‌شناسی  

3-4 سیاست‌های دولت و قوانین  

3-5 نادیده‌گیری  

3-6 تعامل‌های پیچیده  

3-7 نشانه‌های امید  

3-8 تخریب اراضی در جنوب غرب آمریکا یک مورد مطالعاتی شاخص  

3-8-1 حذف افراد بومی  

3-8-2 به دام انداختن سگ آبی و شکار حیوانات  

3-8-3 تجار و مهاجران  

3-8-4 چرای مفرط  

3-8-5 اجازه بهره‌برداری ضعیف  

3-8-6 کشاورزی  

3-8-7 عملیات تمرین‌های نظامی  

3-8-8 خودروهای صحرانوردی  

3-8-9 خانه‌سازی در مناطق بیابانی  

3-8-10 ساختمان‌سازی و شهری شدن  

3-8-11 معدن  

3-8-12 بزرگراه‌ها، راه‌آهن، لوله‌گذاری‌ها، برق‌رسانی و کانال‌کشی  

3-8-13 گیاهان مهاجم  

3-8-14 آتش  

3-8-15 سایر فعالیت‌ها  

3-8-16 آلودگی  

3-9 خلاصه  

فصل چهارم: چرا بیابان‌ها نمی‌توانند خود را ترمیم کنند: فهم آشفتگی‌ها

4-1 فهم تاریخچه آشفتگی‌ها  

4-2 تشکیل یک سایت از تاریخچه محیطی  

4-3 گام به گام با ارزیابی خسارات ایجاد شده در ساختار و عملکرد اکوسیستم  

4-3-1 تحلیل پستی و بلندی‌ها  

4-3-2 تجزیه و تحلیل منظر  

4-3-3 یک روش تیمی  

4-3-4 تجزیه و تحلیل خاک  

4-3-4-1 ساختار خاک  

4-3-4-2 بافت خاک  

4-3-4-3 درصد اشباع خاک  

4-3-4-4 حاصلخیزی و باروری خاک  

4-3-4-5 موجودات زنده خاک و همزیست‌های ریشه‌ای  

4-3-5 مروری بر نمونه‌برداری از خاک  

4-3-6 نمونه‌برداری از گیاهان  

4-3-7 عکس‌های هوایی و تصاویر ماهواره‌ای  

4-3-8 عکس‌برداری  

4-3-9 اثرات میکرواقلیم (خرد اقلیم)  

4-3-10 افزایش علف‌خواری  

4-4 موضوعات عملکردی و ویژگی‌های حیاتی  

4-5 درک و آگاهی از اثرات ترکیبی اختلال و تخریب  

4-6 چرا احیا و بازیابی اراضی بیابانی تخریب شده خودبه‌خود انجام نمی‌شود؟  

4-7 خلاصه  

فصل پنجم: برنامه‌ریزی و روش‌های احیا و بازسازی

5-1 عملیات فوری  

5-1-1 حفاظت از محل در مقابل تخریب و اختلال بیشتر  

5-1-2 جمع‌آوری بذر  

5-1-3 حفظ گونه‌هایی که به شکل طبیعی در منطقه وجود دارند  

5-1-4 کنترل فرسایش  

5-1-5 کنترل علف‌های هرز  

5-1-6 انجام تحقیق  

5-2 روش‌های احیا و بازیابی  

5-3 تأمین بودجه احیا  

5-4 برنامه¬ريزي براي احيا و بازيابي  

5-4-1 شما چه مسئوليتي داريد و چه کاري را بايد انجام دهيد؟  

5-4-2 فکر، تحقيق، و برنامه‌ريزي (بيشتر فکر کنيد)  

5-4-3 جزييات و پيشنهادات مفصل‌تر براي برنامه‌ريزي

5-5 تحقيق و بررسي‌هاي زمينی  

5-5-1 خاک‌ها  

5-5-2 ساختار پوشش گیاهی  

5-5-3 حشرات  

5-5-4 پستانداران و خزندگان  

5-5-5 علف‌خواران  

5-5-6 پرندگان  

5-6 تعيين اهداف و فرآیندهاي احيا  

5-7 تکنيک‌هاي اجرايي  

5-8 حفاظت و نگهداري  

5-9 نظارت (پايش)  

5-10 مدیریت احیا  

5-11 خلاصه  

اطلاعات بیشتر  

فصل ششم: تدارکات و تجهیزات احیا

6-1 تهیه تجهیزات و ابزار  

6-1-1 تراکتورها  

6-1-2 تيلرها  

6-1-3 تجهيزات جانبي  

6-1-4 دستگاه‌هاي ريپر  

6-1-5 ديسک  

6-1-6 دستگاه‌هاي ايجاد پيتينگ در خاک  

6-1-7 خيش‌زن‌ها  

6-1-8 ابزارهاي کمک به جابجايي گياهان و خاک  

6-1-9 ابزار ايجاد آبراهه  

6-1-10 مته دستي مخصوص سوراخ کردن سنگ  

6-1-11 چرخ‌دستي قوي  

6-2 مديريت پوشش گياهي  

6-2-1 سم‌پاش‌ها  

6-2-2 قيچي‌هاي برنده  

6-2-3 داس¬ها  

6-2-4 چمن‌زن دستي  

6-2-5 چمن‌زن موتوري  

6-3 ابزارهاي دستي  

6-3-1 چنگک‌هاي باغباني  

6-3-2 بيل‌ها  

6-3-3 کج‌بيل و تيشه  

6-3-4 شن‌کش‌ها  

6-4 ابزارها و تجهيزات کاشت  

6-4-1 فراکاشتگرهاي مکانيکي  

6-4-2 مته دستي  

6-4-3 مته‌هاي برقي  

6-4-4 تيشه بلند  

6-5 کنترل فرسايش  

6-6 حصارکشی  

6-7 علائم  

6-8 تدارکات و فروشندگان  

6-9 چکيده  

فصل هفتم: مدیریت پروژه

7-1 مسائل مدیریتی  

7-2 آموزش  

7-3 کار با داوطلبان  

7-4 بازاريابي و تبليغات  

7-5 مديريت زمان و زمان‌بندي  

7-6 جدول زماني  

7-7 پول  

7-8 تجهيزات و تدارکات  

7-9 مديريت اطلاعات  

7-10 دانش در حال پيشرفت  

7-11 مديريت مؤثر  

7-12 چکيده  

فصل هشتم: مدیریت پروژه

8-1 کنترل فرسایش  

8-1-1 فرسايش آب  

8-1-2 مواد و ابزار کنترل فرسايش  

8-1-3 مالچ¬ها  

8-1-3-1 مالچ ورقه¬اي  

8-1-3-2 مالچ يا پوشش عمودي (بادشکن مرده)  

8-1-4 چپرها و حصارهاي کنترل فرسايش  

8-1-5 سر‌شاخه‌ي مرده  

8-1-6 گزينه¬هاي کنترل فرسايش  

8-1-7 کنترل فرسايش خندقي  

8-1-8 فرسايش بادي  

8-2 ساختار و عملکرد خاک  

8-2-1 ساختمان خاک  

8-2-2 حاصلخيزي و بافت خاک  

8-2-3 مواد آلي خاک  

8-2-4 موجودات زنده خاک و تلقيح  

8-2-5 قشرهاي زیستی خاک  

8-2-6 برگرداندن دوباره خاک سطحي به مکان اوليه  

8-3 خلاصه  

فصل نهم: جمع‌آوری و نگهداری بذر

9-1 اهمیت بانک بذر  

9-2 منبع بذور و ملاحظات ژنتيکي  

9-3 پایش کيفيت، کميت و رسیدگی بذور  

9-4 جمع‌آوري و نگهداري موقتي  

9-5 عمل‌آوري  

9-6 نگهداري بذر  

9-7 کنترل آفات و بيماري‌ها  

9-8 آزمايش کردن بذر  

9-9 خواب بذر  

9-10 آزمایش جوانه‌زني  

9-11 مديريت مجموعه بذر  

9-12 خلاصه  

فصل دهم: تولید و کاشت گیاه گلدانی

10-1 رشد گیاهان در نهالستان  

10-1-1 بررسي انواع گلدان‌ها  

10-1-2 چه هزينه¬اي دارند؟  

10-1-3 ترکيبات خاک گلدان‌ها  

10-1-4 سخت و مقاوم شدن  

10-1-5 جابجایی گیاهان گلدانی  

10-2 کاشت  

10-2-1 سوپرسِل‌ها  

10-2-2 باندهاي گياهي  

10-2-3 نيمه-گلدان  

10-2-4 گلدان‌هاي بلند  

10-3 نجات و انتقال گياهان بياباني  

10-4 استفاده از قلمه¬هاي زنده  

10-5 مراقبت و پشتيباني‌هاي بعدي  

10-5-1 حفاظت گياه  

10-5-2 بادشکن‌ها و پناهگاه¬هاي درختي  

10-5-3 قفس‌هاي سيمي  

10-5-4 پوشش يا مالچ سنگي  

10-5-5 شاخه¬هاي مرده (بادشکن مرده)  

10-5-6 موانع  

10-5-7 آبياري  

10-6 خلاصه  

فصل یازدهم: بذرپاشی مستقیم

11-1 نیازمندی‌های بذور  

11-2 تيمار¬هاي قبل از کاشت  

11-3 روش‌هاي بذرپاشي  

11-3-1 بذرپاشي انتشاري  

11-3-2 حفاري بذر

11-3-3 پيتينگ و بذرپاشي  

11-3-4 ایجاد چاله‌های کوچک و بذرپاشي  

11-3-5 بذرپاشي سِيلي  

11-3-6 بذرپاشي با حيوانات  

11-4 خلاصه  

فصل دوازدهم: مدیریت آب و آبیاری

12-1 بهبود جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و نفوذ آب  

12-1-1 اصلاح و شکل دادن به سطح خاک  

12-1-1-1 تفکيک و جداسازي  

12-1-1-2 تغييرات در سطح زمين  

12-1-1-3 پيتينگ  

12-1-1-4 چاله‌دار‌کردن زمين  

12-1-1-5 ريپر زني روي خطوط تراز  

12-1-1-6 آبخيزهاي کوچک  

12-1-1-7 ایجاد سیستم‌های آبريزهاي بزرگ  

12-1-1-8 اراضي گود و مرطوب  

12-1-1-9 تراس‌ها  

12-1-2 روش‌هاي اصلاح خاک براي بهبود و حفظ رطوبت  

12-1-2-1 مالچ يا پوشش عمودي  

12-1-2-2 مالچ سطحي  

12-1-2-3 پليمرها  

12-2 جمع¬آوري آب باران  

12-2-1 لايه‌ي حفاظتي سطح  

12-2-2 استقرار و تثبيت گياه  

12-2-3 بررسي سدها و بند‌هاي کنترلي  

12-2-4 آب‌ پخش‌کن‌ها  

12-3 آبیاری  

12-3-1 گياهان به چه مقدار آب نياز دارند؟  

12-3-1-1 آبياري با لوله¬هاي عميق  

12-3-1-2 آبياري از طريق محافظ درختان  

12-3-1-3 نشت يا لوله متخلخل  

12-3-1-4 لوله¬هاي سوراخ دار مدفون شده  

12-3-1-5 آبياري فتيله¬اي  

12-3-1-6 آبياري از طريق ظروف سفالي مدفون شده  

12-3-1-7 آبياري توسط کپسول متخلخل  

12-3-1-8 آبياري قطره¬اي  

12-3-1-9 آبياري جهشي يا ضربه¬اي  

12-3-1-10 آبياري از طريق مجاري بسته  

12-3-1-11 روش آبیاری استاندارد: آبياري حوضچه¬اي  

12-3-1-12 آب پاشي هوايي  

12-3-2 مروري بر سيستم‌هاي آبياري  

12-4 کاهش نياز به آب در گياه  

12-5 خلاصه  

فصل سیزدهم: احیا در حریم رودخانه

13-1 اکوسيستم‌هاي ساحلي يا کنار رودخانه¬اي  

13-2 زوال اکوسيستم‌هاي ساحلي، کنار رودخانه¬اي  

13-3 نگاه حوزه آبخیزی  

13-4 احياي اکوسيستم‌هاي ساحلي يا کنار رودخانه¬اي  

13-4-1 آماده‌سازي  

13-4-2 مديريت جريان  

13-4-3 مديريت آبخيزها  

13-4-4 کنترل خندق‌ها  

13-5 کنترل علف‌هاي هرز  

13-6 استراتژي‌هاي کاشت  

13-7 خلاصه  

فصل چهاردهم: احیا در عمل

14-1 مشکلات و فرصت‌هاي اقتصادي  

14-2 مبارزه با جهل و ناداني  

14-3 غلبه بر خودبینی  

14-4 شکست و اصلاحات سازماني  

14-5 مديريت پايدار منابع  

14-6 ایجاد و تشکيل انجمن  

14-7 تأمين مالي و حمايت از احيا در عمل  

14-8 آغاز فعاليت  

14-9 احياء در عمل: سه چالش مشترک  

14-9-1 دامپروري  

14-9-1-1 توجه به آب  

14-9-1-2 توجه به بازار و اقتصاد  

14-9-1-3 توسعه برنامه مديريت زمين  

14-9-1-4 اولويت‌بندی مناطق جهت احیا  

14-9-1-5 رويش مجدد گياهان  

14-9-1-6  تنوع زيستي  

14-9-1-7 بهبود در نگهداري از رکوردها  

14-9-2 کشاورزي  

14-9-2-1 ايجاد استراتژي مديريت  

14-9-2-2 توجه به آب  

14-9-2-3 تمرکز بر اقتصاد  

14-9-2-4 کنترل فرسايش  

14-9-2-5 ایجاد تنوع  

14-9-2-6 بهبود حفظ اطلاعات  

14-9-3 موارد قابل توجه در مناطقي با افزايش شوري و خروج آب‌هاي زيرزميني  

14-9-4 کاربردهای تفرجی (رانندگی در اراضی طبیعی)  

14-9-4-1 شرح منطقه و ارزيابي  

14-9-5 جمع‌آوري بذر  

14-9-6 طرح‌های تغییرات و اصلاح جاده‌ها  

14-9-7 کنترل علف‌هاي هرز غير‌بومي  

14-9-8 ايجاد حصار و تابلوها  

14-9-9 کنترل فرسايش  

14-9-10 جمع‌آوري آب و بذور  

14-9-11 مالچ (کود گياهي)  

14-9-12 کشت گياه  

14-9-13 برنامه‌ريزي براي نظارت و نگهداري  

14-10 خلاصه  

اطلاعات بيشتر  

فصل پانزدهم: پایش روند احیا

15-1 حمايت از پايش  

15-2 بهبود تحقيقات  

15-3 استراتژي‌هاي پايش  

15-4 پايش طولاني مدت  

15-4-1 نقاط تصويربرداري  

15-4-2 مديريت داده‌ها  

15-5 برنامه‌ريزي طرح پايش  

15-5-1 عملکرد اکوسيستم  

15-5-2 ساختار اکوسيستم  

15-6 پايش فرآيند احيا  

15-7 خلاصه  

فصل شانزدهم: چالش پیش رو

16-1 اهمیت دانش بومی  

16-2 اهمیت تحقیقات کاربردی  

16-3 فهم علل منطقه‌ای و جهانی و تأثیرات تخریب مناطق خشک  

16-4 دکتری اراضی  

16-5 ارایه برنامه‌های احیا با مدیریت پایدار منابع  

16-6 ایجاد انگیزه‌های مالی برای تحقیقات و اجرای احیا  

16-7 ایجاد روش‌های جدید برای تأمین بودجه احیای اراضی خشک  

16-8 تخصیص مجدد منابع به منظور حداکثر‌سازی سود  

16-9 کاهش درگیری‌ها و تنازعات داخلی  

16-10 چرا احیا؟  

16-11 احیاء امکان‌پذیر است  

16-12 چقدر هزینه در بر دارد؟  

16-13 خلاصه  

ضمیمه (1) مروری بر روش‌های نمونه‌برداری و اندازه‌گیری گیاهان  

روش رلو  

کوادرات‌ها  

روش‌های نمونه‌گیری نقطه‌ای  

نزدیک‌ترین همسایه  

معادلات  

ضمیمه (2) سلامت ماندن  

خطرات تهديد‌کننده زندگي  

تنش حرارتي (گرمايي)  

مسموميت با آب  

مارگزیدگی  

مشکلات شايع در بیابان  

آفتاب سوختگي  

بیماری‌های مربوط به حرارت  

گرمازدگي  

گرفتگي عضلات در اثر گرما  

عرق سوز شدن توسط گرما  

مشکلات با شيوع کمتر در بیابان‌ها  

تب دره  

آلودگي  

ويروس West Nile  

سایر بیماری‌های ناخوشايند- کنه گزیدگی  

گزيدگي عنکبوت سياه Black Widow  

بيماري  Viral encephalitis  

ضمیمه (3) کتابنامه